Тошкентда ўтаётган Ўзбекистон маданий мерос ҳафталигида маълум қилинишича, таниқли саёҳатчи Ибн Баттутанинг Ўзбекистон ҳудудидаги саргузаштлари, босиб ўтган йўли, кўрган шаҳарлари меъморчилиги ва урбанистикасига бағишланган замонавий технологиялар асосидаги интерактив медия кўргазма ташкил этилади.

Самонхудотлар авлодидан бўлган Сомон қишлоғи оқсоқоли Исмоил араб халифалигига қарам бўлмиш Бухорони 874 йилда, орадан 18 йил ўтиб эса, бутун Мовароуннаҳр ҳукмдорлигини қўлга киритди.

Унинг назарида ўлкада кўрган-кечирганлари, шу даврдаги Европага қиёслаганда, қолоқлик ҳолатида эди. Аммо шарққа хос ғаройиботлар ҳам мавжуд бўлиб, бу аҳолининг турмуш кечиришида, касбу корида яққол акс этарди.

Жаллодлардан бири салом берганича Раҳмонберган маҳрамга пешвоз чиқди. Иккинчи жаллод эса отнинг жиловини тортиб, ҳайрат ила боқаётган маҳрамга деди:

У оқшомлари томда ётганча юлдузли осмонга тикиларди. Кўкдаги чексизлик ўзига тортар, шон-шуҳратга сафарбар этувчи йўлни кўрсатарди. Бир-биридан чақноқ юлдузлар уни кичиклигидан мафтун этарди...

Хива хонлигидаги энг муҳим давлат амалдорларидан бири ясовулбошилик мансаби бўлиб, ушбу амал эгаси, хон фармонига мувофиқ, аскарларга қўмондонлик қиларди.

Русиялик элчи 1813 йилги сафари давомида шу каби кўплаб воқеа-ҳодисаларга гувоҳ бўлган ва кўрган-кечирганларини китоб қилиб ёзган.

Харобага айланган Бухорони қайта обод қилиб, уни «шариф» унвонига сазовор этган шайх шарафига 8 асрдан ортиқ вақт ўтиб, муқаддас манзиллар бунёд этилмоқда.

Амударё бўйларидан топилган ва бухоролик уч савдогар томонидан Ҳиндистонга олиб бориб сотиб юборилган милоддан аввалги 5-4 асрларда зарб қилинган олтин ва кумуш тангалар, шунингдек, Александр Македонский, салавкийлар даври ҳукмдорлари, Юнон-Бақтрия подшолари Евтидем, Диодотлар чиқарган олтин, кумуш тангалар тарихи ҳақида...

Тахтда ўтирган олампаноҳнинг энг ишончли одамлари атрофидаги амалдорлар эди. Давлат сиёсати ҳам, табиийки, фақат хонга эмас, тахт теварагидаги инсонларнинг қанчалик адолатпарварлигига боғлиқ бўлган. Бу амалдорлар ҳар хонликда турлича номланган. Масалан, Қўқон хонлигида мансаблар номи ҳар хил аталиб, Хива хонлиги ёки Бухоро амирлигидан фарқ қилган...

Ёқуб меҳтарнинг ғийбати боис девонбегини ғоят ёмон кўриб қолган хон қатъий ҳукм қилди. Унга кўра, Бекниёз девонбегининг тишлари уриб синдирилди, сўнг Англиядан келтирилган аслаҳа – тўп оғзига солиб отилди.

Қадимий кент саналган Пойкент Бухородан 50 км жануби-ғарбда, Жондор ва Қўракўл туманлари туташган ҳудудда, Зарафшон дарёсининг қуйи оқимида Мовороуннаҳр музофотининг жанубий қисмида жойлашган.

Сурхондарё вилояти Шеробод туманида жойлашган Жарқўтон ёдгорлиги Ўзбекистон ҳудудидаги энг қадимги шаҳар харобалари ҳисобланади.

Хазиналар чўкиб кетишига доир энг шов-шувли воқеа испанларнинг «кумуш флоти» ҳалокати билан боғлиқ. Бу тарих 1714 йили бошланди. Ўшанда испан мероси учун узоқ йиллик уруш эндигина тугаган эди.

Темурийлар мақбарасида ўтказилган 1941 йилги экспедицияда Мирзо Улуғбек эгнидаги либоси билан дафн этилгани исботланган. Лекин, либос парчалари қабрдан олинган ва бошқа топилмалар қатори қайтадан дафн этиш вақтида ўрнига қўйилмаган.

Ҳозирги кунда аксарият маҳаллий мутахассисларимиз зилзилани олдиндан айтиб беришнинг иложи йўқ, бундай илмий назария ҳали ишлаб чиқилмаган, деган тўхтамда қатъий турибди.

Улуғбек расадхонасида таъкидланган, аксаримиз аввал эшитмаган, илмий маълумот деб айтилган гап ҳаммасидан ўтиб тушди. Даргоҳ ходими, тарихчи Икромиддин Сирожиддинов «Улуғбекни ўғли ўлдирган деган гап Абдулатифга туҳматдир» деди.

1890 йилнинг январь ойидаги ушбу зиёфатни русиялик ёки маҳаллий тарихчи эмас, швециялик Свен Гедин тасвирлаган. Унинг ўлкамизга сафари нафақат тўкин дастурхонлар атрофида, балки хавф-хатарли масканларда ҳам кечган эди. Хўш, Свен Гедин Туркистонга қандай келиб қолган?

Ушбу ўқиганларингиз қайсидир эртакдан парча ёки афсонадаги лавҳа, ривоятдан иқтибос эмас. Бу ўтмишда турк ҳоқонлигида рўй берган тарихий воқеалар бўлиб, Лев Гумилевнинг дунёга машҳур «Қадимги турклар» китобидан олинган.

Клавихонинг 1404 йил 22 августдан 5 декабргача, яъни Бухоро орқали юртимиздан чиқиб кетгунича бўлган муддат давомида кўрган-кечирганларини қоғозга туширгани катта аҳамиятга эга. У ўша даврнинг жонли гувоҳи сифатида бевосита соҳибқирон билан учрашиш шарафига эришган европалик кишилардан эди.