Ўзбек  дубляж санъатининг улуғ тарихи ва ўтган устозларга эҳтиром ила... 

Ўзбек дубляж санъатининг қўнғироқ овоз соҳибаси, биз соғинган  актриса СВЕТЛАНА ТАГИРОВА билан узоқ кутилган дийдор. 

• Янги этик олибсизми, Вера?!...
• Олганимча йўқ ҳали, Людмила Прокофьевна! Сизга ёқдими?
• Жуда кўзга ташланар экан!
• Ростанми?
• Мен бунақасини олмасдим.
• Этик яхши экан, демак, олишим керак!

Айнан пойабзал, аёлни аёл қилади!

Ҳозир қўнжи ғижим, пошнаси жуда баланд этик модада!

“Ишдаги ишқ” фильмидаги “Статистика бошқармаси” раҳбари  Людмила Прокофьевна ва унинг олифта, ҳаётсевар котибаси Вера диалоги ўзбек дубляж усталари – Мукамбар Раҳимова ва Светлана Тагироваларнинг моҳирона ижросида ҳанузгача аёлларнинг севимли ибораси.

Ўзбек дубляж санъатининг довруғи кетган йиллари ҳақида сўз борганда, унинг ҳар бир устаси алоҳида дунё.

Светлана Тагирова номи томошабинга “Ишдаги ишқ” фильмидаги Лия Ахеджакова ижросидаги котиба Верани ўзбекча сўзлатган актриса сифатида маълум ва машҳур.

Актриса  бугунги кунда  Белгияда истиқомат қилади.

У суҳбатнинг бошида Она юрти Ўзбекистонга, ўзбек халқига бўлган соғинчли саломини Саодат Қобулованинг “Дугоналар бормисиз, омонмисиз?” севимли қўшиғи хиргойиси  ила изҳор этди...

Мен эса  актриса билан суҳбатлашар эканман, “Айнаниб кетай, жоним қоқиндиқ!” қабилидаги меҳрибончилигидан эриб, уни “Қуёш бувижон” дея атагим келди. 

Актриса қалби ҳамон офтобдек жўшқин, жарангдор овози хушкайфият улашгувчи. Ҳикоялари гоҳ кулдирди, гоҳ ўйга толдирди, гоҳ эса улғайтирди...

Светлана Тагирова

Актриса.

Ўзбек дубляж санъати устаси.

Фахрий киноарбоб. 

Актриса “Ўзбекфильм” киностудиясида ўзбек тилига дубляж қилинган “Ишдаги ишқ”, “Дарбадар автобус” “5-Б”да ўқийдиган шумтака”, “Вайрона уйдаги шарпалар”,“Сенинг тақдиринг учун” каби фильмлар ва бир қатор мультфильмларда янграган ноёб характерли, хос, жарангдор овози ила ўзбек дубляж санъатида ўзининг муносиб ўрнига эга.

Бугунги кунда радионинг “Олтин фонд”ида сақланаётган “Олтин калит ёки Буратинонинг бошидан кечирганлари” (режиссёр Шариф Қаюмов) радиоспектаклида илк бор ёғоч қўғирчоқ – Буратино қаҳрамони талқини актриса ижросида тасмага муҳрланган.

“Қуёш буви”нинг болалик хотиралари...

Қай юлдуздан бу бахт бошимга қўнди?!...  

Мен 1940 йил Бухорода туғилганман. Эсимда, “театр ўйини”дан бошқасига ҳеч қизиқмасдим. Бу севимли машғулот мени хаёлимга қаердан келди, билмайман. Онам чиройли куйларди. Менимча, овози ундан менга  мерос қолган. Отамдан эрта айрилганман. Онам мени артистликка бўлган иштиёқимни қўллаб-қувватлаган. Унинг қалбидаги пинҳон орзусини амалга оширдим, деб ўйлайман. Бухородаги “Пионерлар саройи” саҳнасида биринчи жиддий ролим – Золушка (Кулойим)ни 10 ёшимда ижро қилганман.

Уруш йиллари Москвадан Ўзбекистонга эвакуация қилинганлар орасида кўплаб театр арбоблари ҳам бўлиб, улардан бири – Евгения Николаевна менга устозлик кўмаги ила ҳаёт йўлланмасини берди. Устозимнинг “Театрда ишламайдилар, хизмат қиладилар!”,  деган ўгитлари бир умр қулоғим ва юрагимда қолди.

Қандай гўзалдир, бу ёшлик баҳор...

Тақдир, бу йўлни менга аввалдан ҳозирлаб қўйгандек эди гўё... Биринчи устозим билан боғлиқ воқеадан кейин Бухорога А.Н.Островский номидаги Тошкент Давлат театр ва рассомлик  институти битирувчиси Иза Исеева келди. Иза опа ёш ўспирин қизнинг орзусини мақсадга айланишида тиргак бўлиб, синчалакни институтга учирма қилдилар. Аммо, ўша 1957 йил рус гуруҳига имтиҳон қабули бўлмади. Фақат ўзбек гуруҳига қабул бўлганди. Ўша пайтда Бухоро  аҳолиси асосан, тожикча сўзлашишарди. Мен ҳам  бу тилни яхши билардим. Лекин табиатан мен ҳамма нарсани тажриба учун синаб кўришни яхши кўраман. Иза опа менга монолог, эртак, умуман, ижодий имтиҳонда зарур бўлган ҳамма нарсани ёд олишимга ёрдам бердилар. Катта ҳаёт бўсағасида ич-ичимдан пича қизиққон ҳаяжон ила онамнинг ёрдами билан Тошкентга етиб келдим. Менинг имтиҳон учун тайёрлаган матнларим татар, рус, тожик тиллари қоришмасида  қандай жаранглаганини бир эшитганингизда эди...  

Ўйлайманки, мен ўшанда имтиҳон комиссиясини жуда хурсанд қилдим. Навбат қўшиққа келди. Ўша пайтларда “Стрекоза” фильми машҳур эди. Фильмда тож номер сифатида  янграган қўшиқни куйладим. Кейин ўзбек тилида ҳам қўшиқ айтишимни сўрашди. Барча имконимни ишга солдим. Шунда менинг овозим аниқроқ, ёрқинроқ эшитилди ва  бу лаҳзалар менинг тақдиримни ҳал қилди. Менга олти ой синов муддати берилганди. Шу олти ой давомида тилни пухта эгаллашим ва ўзбек тилида “Саҳна нутқи” фанидан имтиҳон топширишим керак эди. Мен бу вазифани уддасидан чиқдим. Хайрият!... Бунда менга бутун курс ёрдам берганди.

Қарангки, кейинчалик ҳам тақдирнинг тақозоси билан  менда турли тилларни ўрганишга мойиллигим борлигини англадим. 60 ёшимда мутлақо нотаниш икки тил –  нидерланд ва француз тилларини ўрганишим зарурати туғилди ва бу вазифани  ёмон  уддаламадим, деб ўйлайман. Барча ҳаётий вазиятлар, теварак-атрофни ўрганишга бўлган қизиқишим ва бунинг натижасида орттирган тажрибаларим умрим давомида менга асқотиб келди.   

Ҳозир ортга ўгирилиб, ўйлаб қарасам, ҳаётимнинг энг бахтли йиллари – талабалик йилларим экан, билсам. Оҳ, бу йиллар – ёшликнинг жўшқин онлари экан!...

Бизнинг мўъжазгина А.Н.Островский номидаги Тошкент Давлат театр ва рассомлик институтимиз бағрида қандайдир мўъжиза билан турли миллат фарзандлари – ўзбек, рус, қирғиз, тожик, юнон, корейслар йиғилишганди. Биз байналмилал аҳил оила эдик!... Тўрт, беш кишилик кичкинагина ётоқхонамизда араз, гиналардан холи иноқ яшардик ва ажиб байрамларни бирга ташкил қилардик. Айниқса, юқори синф ўқувчилари томонидан ташкиллаштирилган янги йил байрами арафасидаги  бадиий чиқишлар сюжети эсда қоларли бўлганди. Биз биринчи курс талабалари ҳам унда иштирок этиш шарафига муяссар бўлгандик. Битирувчилар орасида Ботир Зокиров, Баба Аннанов, Иосиф Азизбаевлар бўлиб, улар институт ҳаётидан  таниш мавзуга оид ҳазиломуз чиқишлари билан ҳаммага хушкайфият улашишганди ўшанда.

Ҳар бир курс ўз аудиториясини ўз миллий қадриятлари ранги, нафаси ила безамоққа тутинарди – туркманлар алвон гиламларини девор узра ёзар, ўзбеклар бошларига дўппи қўндирган, руслар эса узоқ ўрмонлар оша йўл босиб келган ёқимли бўй таратгувчи арчаларини шавқ билан безатишарди. Талабаларнинг ёқимли шовқин-сурони, жарангдор қўшкулгулар, мусиқа... Бари унутилмас...

Тил мавзусида яна бир қизиқ воқеа бўлган талабалик пайтим. Биринчи курс охирида мени битирувчи ўзбек гуруҳининг диплом спектаклига таклиф қилишган ва мен бу спектаклда завқ билан бир ўғил бола ролини ижро этганман. Устозлар борасида ҳақиқатдан омадлиман. Ажойиб педагог, профессор, атоқли театр режиссёри Тошхўжа Хўжаев курс раҳбарлигида актёрлик санъатининг сир-синоатидан сабоқ олдим. Устозни Тўла ака, деб чақирар эдик. Менинг курсдошларим – Тўғон Режаметов, Арсен Исмоилов, Розия Усмонова, Дилбар Ҳасанова, Ширин Азизовалар бўлиб, бу номларнинг бари келажакда ўзбек санъатида ўзининг муносиб ўрнини топдилар.

Институтни тамомлашим биланоқ, 1961 йили Ҳамза номидаги академик драма театрига таклиф қилишди. Бир мавсум давомида бир неча спектаклларда бош ролларни ижро қилиш бахтига муяссар бўлганман. Бетакрор актрисалар – Эркли Маликбоева, Яйра Абдуллаевалар билан “Номус” (А.Ширвонзода асари, Сусан образи), “Ганг дарёсининг қизи” (Р.Тагор асари. Умеш образи) спектаклларида дублёрлик қилдим. Шўх-шодон болакай Умеш ролини қандай ижро қилганимни қизиқ тарихи бор. Тасаввур қилинг, вазият тақозоси туфайли ҳеч қандай репетициясиз режиссёрнинг бир-икки тушунтиришларини қулоққа илдим-у, бирданига спектаклда роль ижро қилиб кетдим. Режиссёр мени худди, қизиб турган ёққа ташлаган-у,  “жизиллатиб” пишитиб олгандек. Ёшликдаги юракни қаранг! Олов қиз бўлганман! Ҳайиқиш, ҳадиксираш менга бегона эди. Саҳна узра  парвоздан роҳатланардим!

“Почта” (Р.Тагор асари) номли спектаклда илк бор дублёрсиз роль ижро қилдим ва шундай муваффақиятли дебютдан сўнг театрни ёшлик қилиб, тарк этишга ҳам улгурган эдим. Ҳозир шу танловимдан пушаймонлигим бор, очиғи. Мен қўшиқ айтишни севардим, мусиқага меҳрим бўлакча эди-да. Турли шаҳарлардаги оперетта театрларига киришга бўлган уринишларим мусиқий маълумотим йўқлиги сабабли, муваффақиятсиз якун топганди. Ҳаттоки, ўзимнинг барча қобилиятларим учун яхши бир майдон деб умид қилганим – “Эстрада театри”да ҳам ўзимни тополмадим. Институтда ўқиган ва театрда ишлаган йилларим режиссёр билан мулоқот тилини ўргатди. Эстрадада эса режиссёр йўқ эди. Драма театридан фарқли эстрада театрида қўшиқ айтиб, рақсга тушишдан завқланардим. Ўша кезлар Туркистон ҳарбий округининг ёш истеъдодли мусиқачилардан таркиб топган эстрада ансамбли бўлиб, ансамбль репертуари ҳарбий мавзулар доирасида чекланганлиги боис, имкониятларимни тўла-тўкис ифода этишга изн бермасди. Ҳар доимгидек режиссёр ва яхши муаллифларни қўмсай бошладим. Шу йиллар давомида тақдир йўлларим радио ва дубляж билан туташди ва бу иккиси айни мен излаган, артистни маънан қўллаб-қувватловчи кайфият ўчоғи эди. Улардан олинган завқни институтда ўқиган йилларим шукуҳи билан қиёслаш  мумкин.

Севимли фильмларимдан бири бу – “Офицерлар”.  Бу фильмнинг ўзбек тилидаги дубляжида бир Иван Трофимов (Ванечка) исмли йигитчага овоз бердим. Фильмнинг дубляжи ўзбек дубляж санъатининг муваффақиятли намуналаридан бири бўлиб қолди тарихда. Айтганча, бу фильмда биринчи марта француз тилида бир неча ибораларни сўзлаганман. Ҳайрон қоламан-да, ким ўйлабди дейсиз, кейин йиллар ўтиб, умримнинг бир палласида француз тилида мукаммал сўзлашишга тўғри келишини, хаёлимга ҳам келтирмаганман буни.

Радио ва дубляж...

Радио ва дубляжга мени режиссёр, “маънавий отам” – Шариф Қаюмов олиб келганлар. Бу учун у кишидан миннатдорман ва яратганга шукрона қиламан. Соҳанинг мазкур йўналишларида фаолият бошлашим театрда иш бошлаган илк йилимга тўғри келади. Бу оламга қандай тушиб қолдим, ўзим ҳам ҳайронау лолман. Худди эртаклардагидек, кутилмганда содир бўлди бари. Шариф Қаюмов режиссёрлигида “Олтин калит ва Буратинонинг бошидан кечирганлари” асарининг ўзбек тилида радиоспектаклини тайёрладик. Бу менинг радиодаги илк жиддий ишим. Техникага эҳтиёж сезилмадими ёки режиссёр менинг овозимни тўлақонли ишлатишга қарор қилдими, билмадим. Бутун спектакль давомида овозимни ёғоч қўғирчоқга монанд –  “ғичирлаган”  оҳангга созлаб, бор маҳоратимни ишга солдим. Кейинчалик, ушбу радиоспектакль Ўзбекистон радиосининг “Олтин фонд”ига кирганлигини маълум қилишди. Биласизми, мен сизга бир сирни айтай! Буратино бу – қалбан менинг ўзим асли. Ундаги мўъжизаларга ишонувчанлик, ҳаётсеварлик, қувноқлик сифатлари шу ёшимда ҳам менда яшамоқда! Болаликни ҳеч қўйиб юбормаганман! Қўйиб юбормайман ҳам! Сиз ҳам қўйиб юборманг! Болалик бу – катта хазина!

Киностудияда эса энг қизиқарли иш бор эди – дубляж!... Бу ерда фақатгина овоз билан ишлаш ёки яхши артикуляциянинг ўзи етарли эмас. Бу – ҳақиқий актёрлик меҳнатидир! Биз қаҳрамон билан бирга яшаб, ҳис қилардик.  Қолгани эса ўз ўзидан ҳикматли тасодифлар билан боғлиқ ҳолда содир бўларди. Ҳозир қандайлигини билмайман, лекин аввал дубляж студиялари бегона шовқинлардан техник ускуналар танқислиги боис, етарлича ҳимояланмаганди. Шу сабабли, ёзув пайтида тинчликни сақлаш учун навбат кутиб турган актёрлар “кольцо” олдини  бир муддат тарк этишарди. Режиссёр эса тунда трамвайлар қатнови тўхташ вақти ҳисобини олиб, дубляж ёзувини кечки сменага мўлжал қиларди. Шу кўйи бутун тунни киностудияда ишлаб, ўтказар эдик. Режиссёр “кольцо” олдига чорлагани ҳамоноқ, экран томон чопардик. Худдики, сал олдин кутиш ўриндиғида мудраган биз эмасдек гўё ва яна жанговор шайликда ишлашда давом этардик. Бу ишдан ҳеч чарчамадим. Театрдан кетганимдан сўнг эса янада катта хурсандчилик, мамнуният билан фаолиятимни дубляжда давом эттирдим. Дубляж мен орзу қилган саҳна ўрнини эгаллади.  

“Ишдаги ишқ”  фильми дубляжини қандай бўлганини ҳамон ёқимли соғинч ила эслайман. Фильм экранга чиққанида овозим халқ орасида танилиб қолганлигини пайқаб қолдим. Кўчада бир ўзбек аёлига нимадир деганимни биламан, “Вой, эшитдингми?!...”, деб ёнидаги ҳамроҳига бақириб қолса бўладими денг. Шу кундан эътиборан, мен  голливудлик замонавий, олифта, сўзга чечан котиба сиймосига айландим, қолдим.  

Ҳар доим Лия Ахеджаковани ўзбекча сўзлатишдан мамнун бўлганман. Бунда икки йўл бўлиб: актрисани айни такрорлаш ёки рад этиб, уни янада бойитиш зарур эди. Иккисидан бири. Худди театрда Яйра Абдуллаева билан битта ролда дублёр бўлганимиз каби. Бу вазифа мен учун шараф ва айни пайтда катта масъулият эди.

Тақдирнинг омадли чиптаси – Ҳамза театрига йўлланма ва  устозларни ёд этиб...

Ёшлигимда Ҳамза театирга  ташрифим, бу тақдирнинг  менга тутқазган энг омадли чиптаси эканлигини ҳали англамагандим. Бугун эса бу инъом учун яратганга шукроналарим бисёр. Сора Эшонтўраева, Олим Хўжаев, Наби Раҳимов, Марям Ёқубовалар билан битта саҳнада бир муддат ижод этиш бахтига муяссар бўлганлигимдан фахрланман! Улар нафақат буюк актёрлар, балки юксак маданиятли шахслар эди. Ҳаммалари менга меҳр билан муносбатда бўлишди. Айниқса, Марям Ёқубова мени қўшиқчиликка бўлган севгимни қўллаб-қувватлаган ва бир умр хотирамда энг меҳрибон инсон сифатида қолди. Қўшиқ айтиш менинг тақдиримга ёзилмаган экан, начора... Устозлар хотираси муқаддас. Руҳлари шод бўлсин!...

Мен Ватандан айро, лек Ватан мендадир...

Сиз билан суҳбатлашиб, гул даврим – ёшлигимга қайтгандек бўлдим. Нималарнидир унутгандирман, ахир, деярли 60 йилни эслашни ўзи бўладими? Яқинда  82  баҳорни қаршилайман, насиб. Аллоҳга шукур!..  

Европанинг Белгия давлатида 20 йилдан буён яшаяпман. Биринчи йиллар мактабга тил ўрганиш учун қатнадим. Худди ёш болалардек алифбени ўрганишдан бошладим ишни. Инсон бу касб билан ишлашни фақат орзу қилиши мумкин. Аммо биринчи кунданоқ, қаттиқ тиришқоқлик билан ишимни пухта эгаллашга қарор қилдим. Болалар билан ишлаш бўйича махсус тайёргарликдан ўтдим. Мактаб болалари учун Ўзбекистон ҳақида дастур тайёрладим. Мактаблар бўйлаб ўқувчиларни Ўзбекистон тарихи, маданияти, миллий либослари билан таништирдим. Бирга ўйнадик, бирга қўшиқ айтдик. Бизни  вақтда машҳур бўлган “Солнечный круг” (“Ҳар доим бўлсин, Қуёш!”)  қўшиғини нидерланд тилида куйладик.

Орадан бир неча йил ўтиб, мени маҳаллий театрга ишга таклиф этишди. У ерда иккита спектаклда катта ролларни  нидерланд тилида ижро этдим. Булар: “Медея” (жодугар Кирке), “Live de moeren!” (Испания қироличаси Изабелла).  

Дубляж қилган фильмларимни кўришни хоҳласам ҳам, кўролмайман ўзбек тилида. Мен ўз ижодий ишларимга нисбатан жуда танқидчиман. Албатта, нимадир ёқинқирамайди ва ҳар доим шу жойини бошқача ижро қилишим керак эди, деган ўй ўтаверади хаёлдан. Лекин афсуски, ҳеч нарсани ўзгартириб бўлмайди, вақт ортга қайтмайди...

Кинода суратга тушиш менинг чекимга тушмаган экан. Режиссёр Анатолий Қобуловнинг яқин ўтмишдан ҳикоя қилувчи бир телевизион фильмидаги иштироким экранда қолган ягона эсдалигимдир.

Дугоналар бормисиз, омонмисиз?!...

Ўзбекистонни илиқлик ва миннатдорлик билан тез-тез эслайман. Дўстлар, ҳамкасблар ҳақида узоқ хаёл сураман.

Айниқса, мазали миллий таомларимиз кўз олдимдан ўтаверади. Ўзбек ошхонасини жуда соғиндим. Белгиянинг ҳеч бир ерида ўзбек ошхонаси учрамайди. Интернетда сомса, норин ва бошқа ноз-неъматларни кўриб қолгудек бўлсам, севиниб, кўзим қувнаб ўтираман.

Айнанай, жоним қоқай,  кутилмганда, худо юборар экан бахтни, кўз ёшимни келтирдингиз... Ўзим-ўзимга ҳайрон бўлаяпман. Ўзбек сўзлари ўз ўзидан, табиий равишда ёдимга келди. 33 йил ўзбек томошабинини хурсанд қилганман, ахир.

 “Ишдаги ишқ” фильмида ижро этилган “У природы нет плохой погоды” қўшиғи мазмуни каби табиатнинг ёмон об-ҳавоси йўқ, бари севимли. Худди шунингдек, УМРнинг ҳар фасли яратганнинг инояти экан, айнаниб кетай!...

Муҳаббат ила Светлана Тагирова.

Розия Усмонова (Светлана Тагированинг курсдош дугонаси):   

- Светланани кўрмаганимга анча йил бўлди, ҳозир қаерда экан, деб кўп эслаб турардим. Кутилмаганда, сизнинг хушхабарингиз одамни суюнтирди. Светлана мени ёдимда ақлли, одобли, меҳнаткаш, нафис дидли, китобсевар, романтик қиз сифатида қолган. Фақат беш баҳога ўқирди, жуда тиришқоқ эди. У билан биргаликда кейинчалик, тахминан, 80-йиллар институтда педагог бўлиб ҳам ишладик. Беш йилга яқин ўқитувчилик қилди. Институтда обрўси баланд эди.

Қадрдон дугонажон, Светлана! Биз ҳам сени, чиройли овозингни жуда-жуда соғиндик. Тошкентга келганингда, албатта  дийдорлашамиз, насиб... Сени қучиб қоламан!

Жонажон дугонанг, Розия. 

Лобар ҚОБИЛОВА суҳбатлашди.