Нима учун ҳар бир инсоннинг ҳаётида қийинчиликлар мавжуд? Замонавий дунёда бахтли бўлиш бўйича кўплаб маслаҳатлар мавжуд – психологлар, коуч-мураббийлар ва блогерлар ҳамма жойда ижобий фикрлаш ва ҳиссий фаровонликка эришиш муҳимлиги ҳақида гапиришади.

Ва бу тушунарли, чунки кўпчилигимиз доимий стресс ва ташвишларни бошдан кечирамиз. Бироқ, яқинда ўтказилган илмий тадқиқотлар шуни кўрсатадики, бахтга интилиш нафақат фойда келтирмаслиги, балки инсон табиатининг моҳиятига ҳам зид бўлиши мумкин.

Гарвард университети психологи Ненси Эткофф бахт ва эволюция бир-бирига мос келмаслигини таъкидлайди. Ердаги ҳар қандай тирик мавжудотнинг асосий вазифаси омон қолиш ва кўпайишдир.

«Ўтмишда ота-боболаримиз учун бу доимий ҳушёрлик, хавф-хатарни баҳолаш ва таҳдидларга жавоб беришни англатарди. Қўрқув, ташвиш ва оғриқ туйғулари омон қолиш учун ишончли ёрдамчи бўлиб хизмат қилди ва қалбларида  бахтли бўлиш учун кам жой қолган, – дейди у ўз мулоҳазаларида. – Қувонч ва қониқиш каби ҳис-туйғулар иккинчи даражали аҳамиятга эга бўлиб, атроф-муҳитни муҳофаза қилиш ва мослашиш учун зарур бўлган механизмларга йўл очди.»

Ушбу сўнгги тадқиқот бахтга интилиш қарама-қарши натижаларга олиб келиши мумкинлигини тасдиқлайди. Бу ҳодиса «бахт парадокси» сифатида танилган: биз бахтга қанчалик кўп ҳаракат қилсак, шунчалик кўп норози бўламиз.

Кўпинча бу одамларнинг ўзлари учун эришиб бўлмайдиган стандартларни ўрнатиши ва уларнинг идеал давлатга бўлган истаги умидсизликка айланиши билан боғлиқ. Шуни тушуниш керакки, бахт – бу якуний мақсад эмас, балки мазмунли ва қониқарли ҳаёт кечириш учун стимул.

Тадқиқотчиларнинг фикрича, ҳаётдан узоқ муддатли қониқиш қисқа муддатли қувонч дақиқаларидан эмас, балки мақсад ва ижтимоий алоқадан келиб чиқади. Замонавий маданият, айниқса ижтимоий тармоқлар, бизнинг бахт ҳақидаги тасаввуримизни шакллантиришда муҳим рол ўйнайди. Бу бахтга маҳсулот сотиб олиш ёки мода тенденцияларига риоя қилиш орқали эришиш мумкин бўлган доимий ҳолат эканлиги ҳақидаги тасаввурни яратади.

Бироқ, бундай идеаллаштирилган тасвирлар фақат ўзига бўлган ишончнинг пастлиги ва ташвиш ҳиссини ошириши мумкин. Тадқиқотлар шуни кўрсатадики, ижтимоий тармоқлардан сурункали фойдаланиш ҳиссий фаровонликни ёмонлаштириши, ёлғизлик ва депрессияга олиб келиши мумкин.

Ўз ҳаётини мазмунли деб ҳисоблайдиган одамлар, фақат қисқа муддатли бахтни қидирадиганларга қараганда чуқур қониқишни ҳис қилишлари мумкин.

Доимий равишда бахтни таъқиб қилиш ўрнига, мазмунли муносабатларни яратиш ва маъно ва аҳамиятга эга бўлган вазифаларни бажаришга эътибор қаратиш яхшироқдир.

Олимларнинг фикрига кўра, муваффақиятли ҳаётга интилиш бахт келтирмаслигига бир неча сабаблар бор. Яъни битта мақсадга эришганимизда, биз дарҳол янги амбицияли мақсадга эришамиз. Муваффақиятга эришиш учун бу доимий изланиш ҳеч қачон қониқиш ҳиссини бермайди ва доимий стрессга олиб келиши мумкин. Биз келажакда нима бўлишини доимо орзу қилиб яшай бошлаймиз ва ҳозирги пайтдан, айни лаҳзалардан бахт тополмаймиз. Яъни муваффақиятга эришиш орқали бахт иллюзиясини яратамиз – кўпинча одамлар маълум мақсадларга эришиш ёки маълум даражадаги муваффақият уларга бахт келтиради, деб нотўғри ишонишади. Бироқ, улар бу мақсадларга эришганларида, улар бахт туйғуси қисқа умр кўришини ва тезда йўқолишини сезадилар. Бунинг сабаби шундаки, бизнинг бахтимиз манбаи кўпинча ички бўлиб, ҳаётнинг ташқи соҳаларида муваффақият фақат бу ички қидирувни вақтинча қондириши мумкин.

Яъни бахт, бразилиялик шоир Винисиус де Мораес айтганидек, ҳавода учаётган патга ўхшайди. У енгил учади, лекин жуда узоқ эмас. Бахт - бу инсоний конструкция, мавҳум ғоя, ҳақиқий инсон тажрибасида эквиваленти йўқ. Ижобий ва салбий таъсирлар мияда мавжуд, аммо барқарор бахтнинг биологик асоси йўқ. Ва, эҳтимол, ҳайратланарли - ҳатто бу хурсанд бўладиган нарсадир .

Бугунги ҳаёт кўпинча ўзимизни бошқа одамлар билан таққослашни рағбатлантиради, айниқса, уларнинг энг яхши дақиқаларини кўрсатадиган ижтимоий тармоқларда. Бу таққослаш, ҳатто маълум бир муваффақиятга эришган бўлсак ҳам, доимий равишда ўзимиздан норозилик ва нолойиқлик ҳиссини келтириб чиқариши мумкин. Доимий таққослаш бизда бор нарсани қадрлашимизга тўсқинлик қилади ва бизни бахтли бўлиш учун ҳеч қачон «етарли» нарсага эриша олмайдигандек ҳис қилишимизга олиб келади.

Бахтни қидириш орқали биз кўпгина қимматли лаҳзаларни ўтказиб юборамиз, яъни муваффақиятга интилиш орқали кўпинча  ҳозирда мавжуд бўлган бахт лаҳзаларини йўқотиб қўямиз. Биз мақсадларга эришиш ва келажакни режалаштириш билан шунчалик бандмизки, шу ерда ва ҳозирдан завқланишни унутамиз. Бу ҳаётнинг оддий лаззатларидан баҳраманд бўлиш ва кичик нарсаларда бахт топиш имкониятини қўлдан бой беради.

Мувозанатни қандай топиш мумкин?

Муваффақиятга интилиш ва ҳақиқий бахт ўртасидаги мувозанатни топиш, агар биз шу ерда ва ҳозир лаҳзаларни қадрлашни, бор нарсамиз учун миннатдорчиликни машқ қилишни ва бахтнинг ички манбаларини ривожлантиришни ўргансак мумкин бўлади. Ҳаётнинг ташқи соҳаларида муваффақият бахтнинг кафолати эмаслигини тушуниш муҳимдир, бу бизнинг ички ҳолатимиздан келиб чиқади – бу ҳақда охирги пайтларда жуда кўп маълумотларга дуч келаяпмиз.

Муваффақиятли ҳаётга интилиш фойдали ва рағбатлантирувчи омил бўлиши мумкин, аммо шуни ёдда тутиш керакки, ҳақиқий бахт ташқи шароит ёки муваффақият даражасига боғлиқ эмас. Бу бизнинг ички ҳолатимиздан ва ҳозирги пайтда қувонч топиш қобилиятидан келиб чиқади. Бахтнинг ички манбаларини тарбиялаш ва ҳаёт лаҳзаларини қадрлаш орқали биз ташқи муваффақиятлар даражасидан қатъи назар, ҳақиқий фаровонликка эришишимиз мумкин экан.

«Ҳа, ҳамма доим, ҳар куни бахтли бўлишни хоҳлайди. Аммо табиат бизга турли хил ҳис-туйғуларни тақдим этгани бежиз эмас. Бу мияга кўрсатмалар берадиган жуда қадимий сигнализация тизими, – дейди Гарвард университетининг бошқа профессори Даниел Гилберт. – Компасни тасаввур қилинг, у ерда ўқ ҳар доим шимолга ишора қилади. Бу тўғри жойга боришга ёрдам берадими? Йўқ. Агар биз нотўғри йўналишда кетаётган бўлсак, стрелка оғиши керак. Ҳиссиётлар билан ҳам худди шундай. Бахт эса биз томон кетаётган йўналишдир.»

Умуман олганда бахт ҳақидаги энг узоқ ва энг чуқур ўрганиш Гарвард университети томонидан кетма-кет 85 йилдан ортиқ – 1938 йилдан бери ўтказилиб келинмоқда. Биринчи экспериментал «тажрибадаги қуёнчалар» бадавлат оилалардаги талабалар ва уларнинг камбағал ҳудудлардаги тенгдошлари бўлган.

Йиллар ўтди. Талабалар мартабага эришдилар, турмуш қуришди, фарзанд кўришди, бошқа жойларга кўчиб кетишди, бойишди, «синишди», касал бўлишди, ажрашишди, қаридилар, ўлишди. Олимлар уларни кузатдилар, тажриба қилишди, сўровнома ўтказишди ва таҳлил қилдилар. Энди университет олимлари уларнинг болалари ва неваралари билан ҳам шундай тажрибани давом эттирмоқдалар. Тадқиқотни психиатрия профессори, «Яхши ҳаёт» китоби муаллифи Роберт Валдингер олиб боради: китобда у ўзининг ва ўзидан олдинги олимларнинг асосий топилмаларини тўплаган.

Шундай қилиб 85 йил ичидаги бахт ҳақидаги энг муҳим кашфиёт: бошқа одамлар билан муносабатлар бахт учун энг муҳими. Самимий, илиқ ва узоқ муддатли. Ҳа, ҳа, кимки бошқа одамлар яқин муносабатларни қадрласа ва қадрланса эртакдагидек бахтли яшашди! Аммо бу нафақат никоҳ – аёл ва эркак муносабатлари, балки ота-оналар ва болалар, ака-ука ва опа-сингиллар ўртасидаги яқинлик. Ҳамкасбларнинг қўллаб-қувватлашига ишонч мана шуларнинг барчаси бахт кафолати экани исботланди.

Барно Султонова тайёрлади