Nima uchun har bir insonning hayotida qiyinchiliklar mavjud? Zamonaviy dunyoda baxtli bo‘lish bo‘yicha ko‘plab maslahatlar mavjud – psixologlar, kouch-murabbiylar va blogerlar hamma joyda ijobiy fikrlash va hissiy farovonlikka erishish muhimligi haqida gapirishadi.

Va bu tushunarli, chunki ko‘pchiligimiz doimiy stress va tashvishlarni boshdan kechiramiz. Biroq, yaqinda o‘tkazilgan ilmiy tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, baxtga intilish nafaqat foyda keltirmasligi, balki inson tabiatining mohiyatiga ham zid bo‘lishi mumkin.

Garvard universiteti psixologi Nensi Etkoff baxt va evolyusiya bir-biriga mos kelmasligini ta’kidlaydi. Yerdagi har qanday tirik mavjudotning asosiy vazifasi omon qolish va ko‘payishdir.

«O‘tmishda ota-bobolarimiz uchun bu doimiy hushyorlik, xavf-xatarni baholash va tahdidlarga javob berishni anglatardi. Qo‘rquv, tashvish va og‘riq tuyg‘ulari omon qolish uchun ishonchli yordamchi bo‘lib xizmat qildi va qalblarida  baxtli bo‘lish uchun kam joy qolgan, – deydi u o‘z mulohazalarida. – Quvonch va qoniqish kabi his-tuyg‘ular ikkinchi darajali ahamiyatga ega bo‘lib, atrof-muhitni muhofaza qilish va moslashish uchun zarur bo‘lgan mexanizmlarga yo‘l ochdi.»

Ushbu so‘nggi tadqiqot baxtga intilish qarama-qarshi natijalarga olib kelishi mumkinligini tasdiqlaydi. Bu hodisa «baxt paradoksi» sifatida tanilgan: biz baxtga qanchalik ko‘p harakat qilsak, shunchalik ko‘p norozi bo‘lamiz.

Ko‘pincha bu odamlarning o‘zlari uchun erishib bo‘lmaydigan standartlarni o‘rnatishi va ularning ideal davlatga bo‘lgan istagi umidsizlikka aylanishi bilan bog‘liq. Shuni tushunish kerakki, baxt – bu yakuniy maqsad emas, balki mazmunli va qoniqarli hayot kechirish uchun stimul.

Tadqiqotchilarning fikricha, hayotdan uzoq muddatli qoniqish qisqa muddatli quvonch daqiqalaridan emas, balki maqsad va ijtimoiy aloqadan kelib chiqadi. Zamonaviy madaniyat, ayniqsa ijtimoiy tarmoqlar, bizning baxt haqidagi tasavvurimizni shakllantirishda muhim rol o‘ynaydi. Bu baxtga mahsulot sotib olish yoki moda tendensiyalariga rioya qilish orqali erishish mumkin bo‘lgan doimiy holat ekanligi haqidagi tasavvurni yaratadi.

Biroq, bunday ideallashtirilgan tasvirlar faqat o‘ziga bo‘lgan ishonchning pastligi va tashvish hissini oshirishi mumkin. Tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, ijtimoiy tarmoqlardan surunkali foydalanish hissiy farovonlikni yomonlashtirishi, yolg‘izlik va depressiyaga olib kelishi mumkin.

O‘z hayotini mazmunli deb hisoblaydigan odamlar, faqat qisqa muddatli baxtni qidiradiganlarga qaraganda chuqur qoniqishni his qilishlari mumkin.

Doimiy ravishda baxtni ta’qib qilish o‘rniga, mazmunli munosabatlarni yaratish va ma’no va ahamiyatga ega bo‘lgan vazifalarni bajarishga e’tibor qaratish yaxshiroqdir.

Olimlarning fikriga ko‘ra, muvaffaqiyatli hayotga intilish baxt keltirmasligiga bir necha sabablar bor. Ya’ni bitta maqsadga erishganimizda, biz darhol yangi ambitsiyali maqsadga erishamiz. Muvaffaqiyatga erishish uchun bu doimiy izlanish hech qachon qoniqish hissini bermaydi va doimiy stressga olib kelishi mumkin. Biz kelajakda nima bo‘lishini doimo orzu qilib yashay boshlaymiz va hozirgi paytdan, ayni lahzalardan baxt topolmaymiz. Ya’ni muvaffaqiyatga erishish orqali baxt illyuziyasini yaratamiz – ko‘pincha odamlar ma’lum maqsadlarga erishish yoki ma’lum darajadagi muvaffaqiyat ularga baxt keltiradi, deb noto‘g‘ri ishonishadi. Biroq, ular bu maqsadlarga erishganlarida, ular baxt tuyg‘usi qisqa umr ko‘rishini va tezda yo‘qolishini sezadilar. Buning sababi shundaki, bizning baxtimiz manbai ko‘pincha ichki bo‘lib, hayotning tashqi sohalarida muvaffaqiyat faqat bu ichki qidiruvni vaqtincha qondirishi mumkin.

Ya’ni baxt, braziliyalik shoir Vinisius de Morayes aytganidek, havoda uchayotgan patga o‘xshaydi. U yengil uchadi, lekin juda uzoq emas. Baxt - bu insoniy konstruksiya, mavhum g‘oya, haqiqiy inson tajribasida ekvivalenti yo‘q. Ijobiy va salbiy ta’sirlar miyada mavjud, ammo barqaror baxtning biologik asosi yo‘q. Va, ehtimol, hayratlanarli - hatto bu xursand bo‘ladigan narsadir .

Bugungi hayot ko‘pincha o‘zimizni boshqa odamlar bilan taqqoslashni rag‘batlantiradi, ayniqsa, ularning eng yaxshi daqiqalarini ko‘rsatadigan ijtimoiy tarmoqlarda. Bu taqqoslash, hatto ma’lum bir muvaffaqiyatga erishgan bo‘lsak ham, doimiy ravishda o‘zimizdan norozilik va noloyiqlik hissini keltirib chiqarishi mumkin. Doimiy taqqoslash bizda bor narsani qadrlashimizga to‘sqinlik qiladi va bizni baxtli bo‘lish uchun hech qachon «yetarli» narsaga erisha olmaydigandek his qilishimizga olib keladi.

Baxtni qidirish orqali biz ko‘pgina qimmatli lahzalarni o‘tkazib yuboramiz, ya’ni muvaffaqiyatga intilish orqali ko‘pincha  hozirda mavjud bo‘lgan baxt lahzalarini yo‘qotib qo‘yamiz. Biz maqsadlarga erishish va kelajakni rejalashtirish bilan shunchalik bandmizki, shu yerda va hozirdan zavqlanishni unutamiz. Bu hayotning oddiy lazzatlaridan bahramand bo‘lish va kichik narsalarda baxt topish imkoniyatini qo‘ldan boy beradi.

Muvozanatni qanday topish mumkin?

Muvaffaqiyatga intilish va haqiqiy baxt o‘rtasidagi muvozanatni topish, agar biz shu yerda va hozir lahzalarni qadrlashni, bor narsamiz uchun minnatdorchilikni mashq qilishni va baxtning ichki manbalarini rivojlantirishni o‘rgansak mumkin bo‘ladi. Hayotning tashqi sohalarida muvaffaqiyat baxtning kafolati emasligini tushunish muhimdir, bu bizning ichki holatimizdan kelib chiqadi – bu haqda oxirgi paytlarda juda ko‘p ma’lumotlarga duch kelayapmiz.

Muvaffaqiyatli hayotga intilish foydali va rag‘batlantiruvchi omil bo‘lishi mumkin, ammo shuni yodda tutish kerakki, haqiqiy baxt tashqi sharoit yoki muvaffaqiyat darajasiga bog‘liq emas. Bu bizning ichki holatimizdan va hozirgi paytda quvonch topish qobiliyatidan kelib chiqadi. Baxtning ichki manbalarini tarbiyalash va hayot lahzalarini qadrlash orqali biz tashqi muvaffaqiyatlar darajasidan qat’i nazar, haqiqiy farovonlikka erishishimiz mumkin ekan.

«Ha, hamma doim, har kuni baxtli bo‘lishni xohlaydi. Ammo tabiat bizga turli xil his-tuyg‘ularni taqdim etgani bejiz emas. Bu miyaga ko‘rsatmalar beradigan juda qadimiy signalizatsiya tizimi, – deydi Garvard universitetining boshqa professori Daniyel Gilbert. – Kompasni tasavvur qiling, u yerda o‘q har doim shimolga ishora qiladi. Bu to‘g‘ri joyga borishga yordam beradimi? Yo‘q. Agar biz noto‘g‘ri yo‘nalishda ketayotgan bo‘lsak, strelka og‘ishi kerak. Hissiyotlar bilan ham xuddi shunday. Baxt esa biz tomon ketayotgan yo‘nalishdir.»

Umuman olganda baxt haqidagi eng uzoq va eng chuqur o‘rganish Garvard universiteti tomonidan ketma-ket 85 yildan ortiq – 1938-yildan beri o‘tkazilib kelinmoqda. Birinchi eksperimental «tajribadagi quyonchalar» badavlat oilalardagi talabalar va ularning kambag‘al hududlardagi tengdoshlari bo‘lgan.

Yillar o‘tdi. Talabalar martabaga erishdilar, turmush qurishdi, farzand ko‘rishdi, boshqa joylarga ko‘chib ketishdi, boyishdi, «sinishdi», kasal bo‘lishdi, ajrashishdi, qaridilar, o‘lishdi. Olimlar ularni kuzatdilar, tajriba qilishdi, so‘rovnoma o‘tkazishdi va tahlil qildilar. Endi universitet olimlari ularning bolalari va nevaralari bilan ham shunday tajribani davom ettirmoqdalar. Tadqiqotni psixiatriya professori, «Yaxshi hayot» kitobi muallifi Robert Valdinger olib boradi: kitobda u o‘zining va o‘zidan oldingi olimlarning asosiy topilmalarini to‘plagan.

Shunday qilib 85 yil ichidagi baxt haqidagi eng muhim kashfiyot: boshqa odamlar bilan munosabatlar baxt uchun eng muhimi. Samimiy, iliq va uzoq muddatli. Ha, ha, kimki boshqa odamlar yaqin munosabatlarni qadrlasa va qadrlansa ertakdagidek baxtli yashashdi! Ammo bu nafaqat nikoh – ayol va erkak munosabatlari, balki ota-onalar va bolalar, aka-uka va opa-singillar o‘rtasidagi yaqinlik. Hamkasblarning qo‘llab-quvvatlashiga ishonch mana shularning barchasi baxt kafolati ekani isbotlandi.

Barno Sultonova tayyorladi