Ибратли тасодиф

Буни бизга ўқитувчимиз гапириб берган.

Ўша ўқитувчимизнинг бир қариндоши биринчи жаҳон уруши йилларида армияда офицер бўлиб хизмат қилган экан. Кунлардан бирида бу одам чўлда кетаётиб қизиқ воқеанинг гувоҳи бўлибди: типратикан билан йўғон илон «жанг» қилаётган экан. Ҳужум қилаётган томон асосан типратикан бўлиб, у нуқул ҳамла қилар, ҳар ҳамла қилганида ўткир тиканларини илоннинг танасига санчиб оларкан. Илон четроққа ўрмалаб қочмоқчи бўлса, югуриб олдидан чиқар, яна найзасини суқиб-суқиб олавераркан. Ахийри илон шу даражада абгор бўлибдики, қимирлашгаям ҳоли қолмабди. Типратикан яна ҳужумга шайланиб турганини кўриб, офицер қўлидаги таёғи билан уни бир-икки марта туширибди. Типратикан тил тортмай ўлибди, таёқ ҳам қарс этиб синибди.

Офицер йўл-йўлакай синган таёғини ўйнаб, ўзи турган чодирга етиб олибди. Орадан анча вақт ўтгач, ташқари чиқиб қараса, бояги йўғон илон чодирнинг остонасида тасмадек чўзилиб ўлиб ётганмиш. Устида синган таёқ бўлаги!

Ўқитувчимиз бу воқеани айтиб бергач, бизга шундай деган эди:

– Танаси илма-тешик бўлиб кетган бир илоннинг яхшиликка яхшилик қайтариш ниятида шунча йўл босиб, таёқнинг синган учини судраб келиши аслида ақл борвар қилмайдиган нарса. Лекин бу бўлган воқеа. Қолаверса, буни ибратли тасодиф деса ҳам бўлади.

Масхарабоз

Бемор докторга ўз дардини тўкибди:

– Докторбей, менинг тобим йўқ. Ҳаётдан завқ ололмаяпман. Изтиробларимни унутолмай қийналяпман. Иштаҳам йўқолган. Томоғимдан қил ўтмайди. Кўз олдимдан оч-яланғоч инсонлар кетмайдиган бўлди. Тонггача ухлолмай улар билан бирга совқотиб чиқаман.

Жиноят ҳақидаги хабарларни ўқиганда ўша жиноятда менинг ҳам айбим йўқмикан, деб ўйга толаман. Қотил ушлаган пичоқнинг сопи қўлимни куйдираётгандек бўлаверади. Отилган ҳар бир ўқ менинг қалбимга санчилгандек азобланаман. Жамиятдаги барча айб, жиноят ва гуноҳларни ортмоқлаб кетаётгандек ҳис қиламан. Кулишни тамоман унутиб юбордим. Докторбей, менга ёрдам бермасангиз ҳолим хароб – дея шикоят қилибди у.

Доктор беморни текширгандан сўнг елкасига қўлини қўйиб дераза ёнига олиб борибди. Пардани тортиб бармоғи билан кўча бетидаги афишани кўрсатибди. Унда цирк масхарабозининг расми бор экан. Доктор ўша масхарабозга ишора қилиб:

– Азизим, – дебди. – Анови масхарабозни кўряпсизми? Ҳар куни оқшомда ажойиб томошалар кўрсатмоқда. Сизга тавсиям, ўша томошага боринг, барча изтиробларингизни унутасиз, маза қилиб кулиб дам оласиз. Дилингиз яйрайди. Касалликдан ҳам асар қолмайди.

Бемор бошини эгибди ва чуқур бир уҳ тортгандан кейин дебди:

– Докторбей, ўша масхарабоз, менман!

Жўровоз бўлиб

Ўша пайтларда Истанбулда ҳовли-жойимиз бўлгучи эди. Беш танобча еримиз ҳам бор. Уйдаги мушук билан кучукча бирга катта бўлганлиги боис жудаям иноқ эди.

Биз томорқага сабзавот экиб, бир чеккасида товуқ боқардик. Яна бир эшагимиз бўлиб, мен уни Чалабий деб чақирардим. Жонивор ниҳоятда ювош эди. Кучукча билан мушук Чалабийнинг устига чиқиб олиб, ўша ерда тонг оттирган пайтлари кўп бўлган. Баъзан кучукчанинг Чалабий билан ўйнашгиси келиб қолар, шунда у югуриб бориб, нақ ғажиб ташламоқчидай акиллай бошларди. Чалабийнинг эса парвойи палак эди.

Товуқлар курк бўлиб, жўжа очадиган пайт келди дегунча осмонда калхатлар изғиб қоларди. Мабодо бирорта калхат жўжага чанг солиш учун ерга шўнғиса борми, она товуқ дарҳол қанотларини кериб, патларини ҳурпайтириб олар, болаларини хатардан огоҳ қилмоқлик учун қақиллаган овоз чиқарарди. Буни эшитиб, жўжалар пана жойларга қочиб қолишарди.

Мушук билан кучукча қаерда бўлмасин, товуқнинг ноласини эшитишлари биланоқ дарҳол ёрдамга етиб келарди. Жўжаларга озор бериш уёқда турсин, икковиям уларни онаиари билан бир сафда туриб калхатлардан ҳимоя қиларди. Бир томондан она товуқ қақиллаганча ер бағирлаб учиб юрган калхатга қараб сапчиса, иккинчи томондан мушукча миёвлаб, кучукча қаттиқ вовулларди. Хуллас, товуқ, мушук ва ит бараварига жўр бўлиб, калхат ҳужумини даф қилишарди. Шерикларининг овозини эшитган Чалабий бояқиш бирор хатар борлигини сезарди-ю, аммо бир оёғи занжир билан қозиққа боғлаб қўйилганлиги учун бор кучи билан ҳанграб юборарди.

Бир куни яна ҳовлини товуқнинг қақиллаши-ю мушукнинг миёвлаб, итнинг вовуллаши тутиб кетди. Чалабий ҳам турган жойида ҳанграб юборди. Бир пайт қарасам, Чалабий оёғидаги занжирни шилдиратиб шу томонга қараб ирғишлаб келяпти. Занжирнинг бир учида темир қозиқ. Билдимки, қозиқни бир амаллаб суғуриб қочган.

Чалабий шерикларининг ёнига етиб келгач, иккала қулоғини динг қилиб, калласини осмонга кўтарди-да, тепада айланиб юрган калхатга қараб шундай бўкириб юбордики, асти қўяверинг. Эшагимиз бунақа ҳанграганини шу вақтгача ҳечам эшитмаган эдим.

Идол Брански

Машинада Европадан Туркияга қайтаётиб, Югославия орқали ўтадиган бўлдик. Белградга яқинлашиб қолган эдик, йўл четида жойлашган бир хўжаликка кўзимиз тушди. Суриштириб билсак, бу ерда зотли итлар етиштиришаркан. Унинг эгаси бир югослав бўлиб, ўзи шу соҳада мутахассис экан. Хўжаликни айланиб чиқдик. Ҳар хил тоифали юзларча итларни кўрдик. Битта кучукча бизга маъқул тушиб, уни сотиб олмоқчи бўлдик. Эгаси туғилганига энди йигирма кун бўлганини, ўзи эса Лондонда бўлиб ўтган кўрикда биринчи ўринни олган Идол Брански лақабли итнинг зурриёти эканини айтди. Хуллас, иккинчи Идол Бранскини сотиб олдик. Бизга кучукча билан бирга унинг насл-насаби ёзилган гувоҳномани ҳам беришди.

Кучукчани уйга олиб келдик. Ойим уни уй ичида сақлашга кўнмади. Ноилож ҳовлидаги каталакка қамаб қўйдик. Идол Брански ёнидан жилишимиз билан уввос кўтариб юборди. Кейин эса туни билан гоҳ чийиллаб, гоҳ увиллаб чиқди. На ўзи ором олди, на бизга ва на қўшниларга тинчлик берди. Эртаси куни роса бошимиз қотди. Кун бўйи унинг ёнидан жилмадик. Кечаси яна ҳаловат бўлмаслиги аниқ эди.

Яқин танишларимиздан бири маслаҳат берди:

– Қўнғироқли соат бор-ку, шуни тўрвага солиб, ёнига қўйинглар-чи, ғингшимаса керак.

Айтганини қилдик. Идол Бранскининг акиллаши тинди. Туни билан чурқ этмади. Эрта билан уйғонгач, ўлиб-нетиб қолмадимикин, деган хавотирда катагига бориб аста мўраладик. У соат солинган тўрвага бошини қўйиб, тинчгина ухлаётган экан.

Шундан кейин ҳар куни кечқурун буни такрорлаб турдик. Бора-бора Идол Брански улғайиб, соатсиз ухлайдиган бўлди.

Бир куни бизга маслаҳат берган ўша танишимиздан бунинг сабабини сўрадик. У ўзи бу ишни қилиб кўрмаганини, лекин бир китобда шу ҳақда ўқиганини айтди. Китобда ёзилишига кўра, кучук боласи соатнинг тиқирлашини онасининг юрак уришига ўхшатар экан. Маълумки, кучук болачалари одатда онасининг қорнига бошини қўйиб ётади. Демак, Идол Брански соат солинган тўрвага бошини қўйиб ухлашининг сабаби ҳам шунда.

Агар...

Қадрли дўстим Баҳри Филфил!

Мактуб йўллаб мени эслаганинг учун сендан миннатдорман. Агар ушбу хатим почтада йўқолиб қолмаса, агар цензурадан ўтса, агар хат ташувчи манзилингни тўғри ўқий олса, агар яшаётган уйинг мусодара қилинмаса ёки хўжайин сени уйдан ҳайдаб чиқармаса, умид қиламанки, албатта, сенга етиб боради.

Азизим Баҳри Филфил!

Мактубингда қачон уйланишим ҳақида сўрабсан. Агар қайлиғим иш топа олса, агар хўжайин унга тегажоқлик қилганида ўжарлик қилгани учун ишдан ҳайдаб юбормаса, агар маошимизга лойиқ квартира топа олсак, агар баъзи зарур мебелларни харид қила олсак, агар бош министримиз ваъда қилган иқтисодий юксалиш рўй бериб, эсимни таниганимдан бери гапириладиган турмуш даражамиз яхшиланиб, маошим ошса, агар ўн йилдан буён уйланишимни кутаётган қайлиғимнинг сабр-тоқати тугамаса, агар мени таъқиб остига олишмаса, узоқроққа бадарға қилишмаса, ишдан ҳайдашмаса, яқин кунларда, албатта уйланаман.

Севикли Баҳри Филфил!

Мактубингда Сайфи холамнинг соғлиғини сўрабсан. Агар у еттинчи доктори тавсия қилган дорини топа олса, агар касалхонада бўш жой бўлиб, уни операция қилишса, агар у операциядан тирик чиқса, агар у батамом соғайиб кетиши учун Европага бориб даволанишга пул топа олса, агар у тушган кема чўкиб, ёниб кетмаса, бошқа мамлакатга қочмаса, мусодара қилинмаса, агар божхонадан ўтганда холамизнинг соғлиги янада оғирлашмаса ёки унинг жомадонидан эрига совға учун олган галстукни топишиб, котрабандада айблашиб, қамаб қўйишмаса, агар у буларнинг ҳаммасига бардош бериб, тирик қолса, тез кунларда, албатта соғайиб кетади.

Қадрдоним Баҳри Филфил!

Мактубингда командамизнинг бу мавсумдаги аҳволи билан қизиқибсан. Агар ўйин пайтида командамиз дарвозаси кичрайиб қолса, агар ўйинчиларимиз кўзини қуёш қамаштирмаса, агар рақиб дарвозаси томон кучли шамол турса, агар мухлислар тинимсиз қийқшлириб, рақиб команда ўйинчиларининг ўтакасини ёрса, агар уларга сўта ва темир косов, шиша отиб, бирортасини майиб қилинса, агар ҳар бир учрашув олдидан ўйинчиларимиз азиз авлиёларнинг қадамжоларини зиёрат қилиб, бундан қувват олса, командамиз, албатта, чемпион бўлади.

Мактубингда ҳол-аҳволимиз билан қизиқибсан. Агар ёмғирдан сўнг радио, телефонлар бузилмаса, газ беркилиб қолмаса, агар электр ўчиб, сув қувурлари ёрилиб, транспорт издан чиқмаса, агар бунинг касофатидан ноннинг нархи кўтарилмаса, турмушимиз жуда фаровон бўлиши аниқ.

Сен яна амакимнинг ишлари билан қизиқибсан. Агар амаким Анқарага эсон-омон етиб бориб, пора, таниш-билиш ва қинғир йўллар билан ишини ижобий ҳал этса, агар мактабдан ўртоғи унга тавсиянома бўлса, агар ана шу тавсияга кўра, банкдан қарз олиб, савдо дўкони осганидан кейин ақлдан озиб қолмаса, яқин кунлар ичида унинг ишлари ҳам, албатта юришиб кетади.

Қимматли Баҳри Филфил!

Сен яна кичкина Женгизнинг ўқишини сўрабсан. Агар уларнинг синфида бу йил ҳам ўтган йилдагидай тўқсонта бола ўқимаса, агар машғулотлар уч сменада ўтмаса, агар дарслар ўқитувчи етишмаслигидан йўққа чиқмаса, агар қайта имтиҳон топшириш ёки ёмон баҳолар билан синфдан-синфга кўчишга рухсат бўлса, ёки министрлик бунинг учун яна имтиёзлар жорий қилса, болакайнинг ўқиши жойида бўлади.

Оғайним Баҳри Филфил!

Илтимос қилган нарсангни суриштириб, аниқладим. Менга айтишдики, агар тепакалларнинг бошидан жингалак соч ўсиб чиқса, ҳўкизлар мажнунтол шохларига уя қўйса, агар қора танлилар оқ танлига айланса, агар қуёшнинг юзига лой чапланса, агар мушуклар кир ювса, агар осмонга нарвон билан чиқишса, агар туянинг думи ерга тегса, сенинг илтимосинг қондирилар экан.

Қадрдоним Баҳри Филфил, жавобингга муштоқ бўлиб, сени ўпиб қоламан.

Муаллиф: Азиз Несин

Турк тилидан Миад Ҳакимов ва

Меҳмон Исломқулов таржимаси.