Шимолни эгаллаш яна долзарб. Энг хавфли жиҳати шундаки, Кремль шимолга дахлдор, аммо НАТОга аъзо бўлмаган Финляндия ва Швецияга қарши агрессив муносабатда бўлиши мумкинми? Агар НАТО уларни Россия агрессиясидан ҳимоя қилмаса, уларни ким ҳимоя қилади? Европа Иттифоқи бунга аралаша оладими? Арктика маркази директори, Финляндиянинг Лапланд университети профессори Тимо Коивурова бу саволга шундай жавоб беради: «Йўқ. Негаки, Шимолий Атлантика шартномасининг машҳур бешинчи моддаси иттифоқни Финляндия ва Швецияни ҳимоя қилишга ундай олмайди».

Совуқ уруш хотиралари: уруш муқаррарми?

Тимо Коивурова фикрларини давом эттирар экан шундай қўшимча қилади: «Нима учун оммавий ахборот воситалари минтақада тобора ортиб бораётган ҳамкорлик ҳақида эмас, балки Арктика уруши потенциали хавфи ҳақида кўпроқ ёритмоқда? Назаримда, бу минтақанинг ўтмиши билан алоқадор. Арктика минтақаси Совуқ уруш даврида марказий стратегик минтақалардан бири бўлган, бу ерда супер кучлар бир-бирига энг яқин бўлган, ҳатто қўшнилар ҳам бўлган. Баъзилар Совуқ уруш минтақани ҳеч қачон тарк этмаган ва бу икки супер кучнинг армиялари Арктика минтақасида ҳам бир-бирига қарши тура бошлашлари керак, деб ўйларди». Профессорнинг фикрича, шимолда «Совуқ уруш» хотиралари ҳануз шарпадек кезиб юрибди.

«The Guardian» нашрида Алек Луннинг «Совиган «Совуқ уруш»: Арктикадаги музликлар чекинаётган пайтда ҳарбийлар кўчиб ўтишади» сарлавҳали фото-мақоласи чиқди. Унда Арктикадан кўчаётган ҳарбийлар акс эттирилган.

Олимларга кўра, рекорд даражадаги эриётган Арктика денгиз музлари 2035 йилгача бутунлай тугаши мумкин. Аммо глобал кучлар геосиёсий ва тижорат манфаатлари сабабли ҳудудда кўпроқ ҳарбий кучларни сақлаб қолишга сабаб бўлиши мумкин.

Буюк Британия, АҚШ ва Канада Арктикадаги ўз ҳарбий машғулотларини кучайтираётганига доир оид фото материаллар ҳам тарқаб кетган, дейилади Луннинг материалида. У Аляскадаги тоғли ерларга парашют тушишини, шимоли-ғарбий ҳудуддаги кўлда «муз орқали» машғулотларни, Бофорт денгизидаги муз остидан чиқаётган сувости кемасини ва Нунавутда иглоо (қордан ясалган кулба ёки бошпана) қуриш ва радар операцияларини суратга олди. У аскарларнинг музлаб қолганини ва Финляндияда машғулотлар пайтида, ҳатто автоҳалокатда ҳалок бўлганларини кўрди, деди Алек Лун ҳақида бошқа бир канадалик ҳужжатли фотограф ва киноижодкор Лоуие Палу.

Мутахассисларнинг фикрига кўра, шимолда совуқ урушдан қолган кўплаб қуроллар яширилмоқда. Совет Иттифоқи қулаганидан кейин Арктика асосан 2007 йилгача унутилган эди, бироқ қайсидир сув ости кемаси Москванинг иқтисодий ҳуқуқларга бўлган даъвосини таъкидлаш учун шимолий қутбга титан рус байроғини ўрнатган ва Вашингтон ва Оттаванинг ғазабли реакцияларига сабаб бўлган эди. Ўшандан бери Дания ва Канада денгиз сатҳини қоплаш бўйича ўзларининг даъволарини беришган.

«Хаёл ва номаълум нарса ҳамма нарсага халақит берадиган иккита мавзу, — деди Палу. — Бу сайёрамизнинг келажаги номаълум, чунки иқлим ўзгариши ва дунёнинг бир қисми очилиши илгари ҳеч кимни қизиқтирмаган».

Аммо Арктиканинг исиши атроф-муҳит муаммоларидан кўра кўпроқ манба қазиб олишнинг галванизациясини келтириб чиқарди. Владимир Путин Сувайш каналига муқобил бўлишига умид қилган Россиянинг Арктика соҳиллари бўйлаб Шимолий денгиз йўлида юк ташиш бу йил 32 миллион тоннани ташкил қилиши кутилмоқда, унинг 80 фоизи Ямал яриморолидаги улкан конлардан олинадиган нефт ва газдир. «Роснефть» дунёдаги энг шимолий нефть қудуғини бурғулаши ва дунёдаги энг йирик нефть лойиҳаси бўлиши айтилмоқда. Глобал иқлим исиши муаммолари фонида Шимолий қутб шундай бебаҳо жойга айланиб бормоқда.

Шимолда иқтисодий манфаатлар ошгани сайин, ҳудудий чегараларни синаб кўриш ёки ҳимоя қилиш учун ҳарбий патруллар кўпаймоқда. АҚШ давлат котиби Майк Помпеонинг 2019 йил «Американинг Арктика миллати сифатида туриш вақти» эканлиги тўғрисидаги декларациясидан сўнг, АҚШ май ойида Россия чегараларининг шимолий қирғоқлари томонидан эсминецларини (сувости кемалари, самолётлар (шу жумладан ракеталар) ва душман кемаларига қарши курашиш, шунингдек денгиздан ўтишда кема таркибини ёки конвойларини ҳимоя қилиш ва ҳимоя қилиш учун мўлжалланган кўп қиррали тезюрар бошқариладиган кемалар синфи)ини жойлаштирди. Хабар қилинишича, АҚШ ва Россия сувости кемалари муз остида совуқ урушдан бери кўрилмаган миқдорда яшириниб ётибди.

«Россиянинг яқинда ишлаб чиқилган жанговар қор мотоциклларини Ресолут кўрфазига жойлаштириши ёки АҚШ Беринг бўғозининг нариги томонига парашютчиларни ташлаб қўйишига ҳеч ким жиддий қарамайди. Аммо Арктикадаги кўпроқ активлар тасодифий тўқнашувлар ёки отишмалар хавфини англатади», — дейди Алек Лун.

«Қуруқликдаги қўшинлар иштирокидаги қайноқ можаро эҳтимоли жуда паст», — дейди Вашингтондаги Арктика институти тадқиқотчиси Лиллиан Хуссонг. — Мени хавотирга соладиган нарса бу рақобат, нотўғри ҳисоблашиш эҳтимоли пайдо бўлади. Арктикадаги катта хавф нотўғри ҳисоблаш ва душманларнинг ниятларини тушунмаслик билан боғлиқ».

Минтақада Хитойнинг пайдо бўлиши эса вазиятни янада мураккаблаштиради. Айни пайтда Шимолий муз океанида қуйқа ядроларини йиғиш учун Хитойнинг «Snow Dragon 2» музёрар тадқиқот кемаси шимолга «серқатнов» бўлиб қолган.

Маълумотларга кўра, «Денгиз ипак йўли» билан бир қаторда Россия ва Хитой Арктикада Шимолий денгиз йўли бўйлаб, Россия ўз ҳудудий сувларининг бир қисми деб ҳисоблаган денгиз йўли бўйлаб биргаликда «Музли Ипак йўли»ни қуришга келишиб олганлар ва Хитойнинг шимолга қатнашига яхши сабаб бўлмоқда. Ғарбда эса ушбу илмий ва тижорат мақсадларида олиб борилган ишлар жосуслик ёки ҳарбий фаолиятга олиб келиши мумкин, деб айтишмоқда.

Шимолдаги можаро алалоқибат нима билан тугашини башорат қилиш қийин. Шуниси аниқки, янги уруш хавфи инсониятнинг ресурсларга эҳтиёжи ошишига ва Арктика сувлари эришига монанд ўсиб бормоқда.