Shimolni egallash yana dolzarb. Eng xavfli jihati shundaki, Kreml shimolga daxldor, ammo NATOga a’zo bo‘lmagan Finlyandiya va Shvetsiyaga qarshi agressiv munosabatda bo‘lishi mumkinmi? Agar NATO ularni Rossiya agressiyasidan himoya qilmasa, ularni kim himoya qiladi? Yevropa Ittifoqi bunga aralasha oladimi? Arktika markazi direktori, Finlyandiyaning Lapland universiteti professori Timo Koivurova bu savolga shunday javob beradi: «Yo‘q. Negaki, Shimoliy Atlantika shartnomasining mashhur beshinchi moddasi ittifoqni Finlyandiya va Shvetsiyani himoya qilishga unday olmaydi».

Sovuq urush xotiralari: urush muqarrarmi?

Timo Koivurova fikrlarini davom ettirar ekan shunday qo‘shimcha qiladi: «Nima uchun ommaviy axborot vositalari mintaqada tobora ortib borayotgan hamkorlik haqida emas, balki Arktika urushi potensiali xavfi haqida ko‘proq yoritmoqda? Nazarimda, bu mintaqaning o‘tmishi bilan aloqador. Arktika mintaqasi Sovuq urush davrida markaziy strategik mintaqalardan biri bo‘lgan, bu yerda super kuchlar bir-biriga eng yaqin bo‘lgan, hatto qo‘shnilar ham bo‘lgan. Ba’zilar Sovuq urush mintaqani hech qachon tark etmagan va bu ikki super kuchning armiyalari Arktika mintaqasida ham bir-biriga qarshi tura boshlashlari kerak, deb o‘ylardi». Professorning fikricha, shimolda «Sovuq urush» xotiralari hanuz sharpadek kezib yuribdi.

«The Guardian» nashrida Alek Lunning «Sovigan «Sovuq urush»: Arktikadagi muzliklar chekinayotgan paytda harbiylar ko‘chib o‘tishadi» sarlavhali foto-maqolasi chiqdi. Unda Arktikadan ko‘chayotgan harbiylar aks ettirilgan.

Olimlarga ko‘ra, rekord darajadagi eriyotgan Arktika dengiz muzlari 2035 yilgacha butunlay tugashi mumkin. Ammo global kuchlar geosiyosiy va tijorat manfaatlari sababli hududda ko‘proq harbiy kuchlarni saqlab qolishga sabab bo‘lishi mumkin.

Buyuk Britaniya, AQSh va Kanada Arktikadagi o‘z harbiy mashg‘ulotlarini kuchaytirayotganiga doir oid foto materiallar ham tarqab ketgan, deyiladi Lunning materialida. U Alyaskadagi tog‘li yerlarga parashyut tushishini, shimoli-g‘arbiy hududdagi ko‘lda «muz orqali» mashg‘ulotlarni, Bofort dengizidagi muz ostidan chiqayotgan suvosti kemasini va Nunavutda igloo (qordan yasalgan kulba yoki boshpana) qurish va radar operatsiyalarini suratga oldi. U askarlarning muzlab qolganini va Finlyandiyada mashg‘ulotlar paytida, hatto avtohalokatda halok bo‘lganlarini ko‘rdi, dedi Alek Lun haqida boshqa bir kanadalik hujjatli fotograf va kinoijodkor Louiye Palu.

Mutaxassislarning fikriga ko‘ra, shimolda sovuq urushdan qolgan ko‘plab qurollar yashirilmoqda. Sovet Ittifoqi qulaganidan keyin Arktika asosan 2007-yilgacha unutilgan edi, biroq qaysidir suv osti kemasi Moskvaning iqtisodiy huquqlarga bo‘lgan da’vosini ta’kidlash uchun shimoliy qutbga titan rus bayrog‘ini o‘rnatgan va Vashington va Ottavaning g‘azabli reaksiyalariga sabab bo‘lgan edi. O‘shandan beri Daniya va Kanada dengiz sathini qoplash bo‘yicha o‘zlarining da’volarini berishgan.

«Xayol va noma’lum narsa hamma narsaga xalaqit beradigan ikkita mavzu, — dedi Palu. — Bu sayyoramizning kelajagi noma’lum, chunki iqlim o‘zgarishi va dunyoning bir qismi ochilishi ilgari hech kimni qiziqtirmagan».

Ammo Arktikaning isishi atrof-muhit muammolaridan ko‘ra ko‘proq manba qazib olishning galvanizatsiyasini keltirib chiqardi. Vladimir Putin Suvaysh kanaliga muqobil bo‘lishiga umid qilgan Rossiyaning Arktika sohillari bo‘ylab Shimoliy dengiz yo‘lida yuk tashish bu yil 32 million tonnani tashkil qilishi kutilmoqda, uning 80 foizi Yamal yarimorolidagi ulkan konlardan olinadigan neft va gazdir. «Rosneft» dunyodagi eng shimoliy neft qudug‘ini burg‘ulashi va dunyodagi eng yirik neft loyihasi bo‘lishi aytilmoqda. Global iqlim isishi muammolari fonida Shimoliy qutb shunday bebaho joyga aylanib bormoqda.

Shimolda iqtisodiy manfaatlar oshgani sayin, hududiy chegaralarni sinab ko‘rish yoki himoya qilish uchun harbiy patrullar ko‘paymoqda. AQSh davlat kotibi Mayk Pompeoning 2019-yil «Amerikaning Arktika millati sifatida turish vaqti» ekanligi to‘g‘risidagi deklaratsiyasidan so‘ng, AQSh may oyida Rossiya chegaralarining shimoliy qirg‘oqlari tomonidan esminetslarini (suvosti kemalari, samolyotlar (shu jumladan raketalar) va dushman kemalariga qarshi kurashish, shuningdek dengizdan o‘tishda kema tarkibini yoki konvoylarini himoya qilish va himoya qilish uchun mo‘ljallangan ko‘p qirrali tezyurar boshqariladigan kemalar sinfi)ini joylashtirdi. Xabar qilinishicha, AQSh va Rossiya suvosti kemalari muz ostida sovuq urushdan beri ko‘rilmagan miqdorda yashirinib yotibdi.

«Rossiyaning yaqinda ishlab chiqilgan jangovar qor mototsikllarini Resolut ko‘rfaziga joylashtirishi yoki AQSh Bering bo‘g‘ozining narigi tomoniga parashyutchilarni tashlab qo‘yishiga hech kim jiddiy qaramaydi. Ammo Arktikadagi ko‘proq aktivlar tasodifiy to‘qnashuvlar yoki otishmalar xavfini anglatadi», — deydi Alek Lun.

«Quruqlikdagi qo‘shinlar ishtirokidagi qaynoq mojaro ehtimoli juda past», — deydi Vashingtondagi Arktika instituti tadqiqotchisi Lillian Xussong. — Meni xavotirga soladigan narsa bu raqobat, noto‘g‘ri hisoblashish ehtimoli paydo bo‘ladi. Arktikadagi katta xavf noto‘g‘ri hisoblash va dushmanlarning niyatlarini tushunmaslik bilan bog‘liq».

Mintaqada Xitoyning paydo bo‘lishi esa vaziyatni yanada murakkablashtiradi. Ayni paytda Shimoliy muz okeanida quyqa yadrolarini yig‘ish uchun Xitoyning «Snow Dragon 2» muzyorar tadqiqot kemasi shimolga «serqatnov» bo‘lib qolgan.

Ma’lumotlarga ko‘ra, «Dengiz ipak yo‘li» bilan bir qatorda Rossiya va Xitoy Arktikada Shimoliy dengiz yo‘li bo‘ylab, Rossiya o‘z hududiy suvlarining bir qismi deb hisoblagan dengiz yo‘li bo‘ylab birgalikda «Muzli Ipak yo‘li»ni qurishga kelishib olganlar va Xitoyning shimolga qatnashiga yaxshi sabab bo‘lmoqda. G‘arbda esa ushbu ilmiy va tijorat maqsadlarida olib borilgan ishlar josuslik yoki harbiy faoliyatga olib kelishi mumkin, deb aytishmoqda.

Shimoldagi mojaro alaloqibat nima bilan tugashini bashorat qilish qiyin. Shunisi aniqki, yangi urush xavfi insoniyatning resurslarga ehtiyoji oshishiga va Arktika suvlari erishiga monand o‘sib bormoqda.