«Талабалар тураржойининг етишмаслик муаммоси олий таълим муассасалари, талабалар сонини кўпайтиргунга қадар ҳам кўп эди. Дунё олий таълим тизимини ўрганганимда бир нарсага гувоҳ бўлдим — талабаларни ётоқхона билан 100 фоиз таъминлаган бирорта давлат йўқ.

«Айни пайтда Ўзбекистондаги ОТМлар ётоқхонасида 91 минг талабага жой бор. ОТМларда ўқувчи 211 минг нафар талабанинг эса тураржойга эҳтиёжи бор», — дея маълумот берди журналистлар билан учрашувда Олий ва ўрта махсус таълим вазири Абдуқодир Тошқулов.

Келинг, хорижда бу муаммолар билан қандай курашилади, масаланинг шу томонига ҳам қизиқиб кўрамиз. 

Талабалар ўз ҳолича қолдирилмайди

Францияда давлат мулки бўлган ва субсидияланган талабалар тураржойлари CROUS деб номланувчи ягона ташкилот томонидан бошқарилади. Университетлар у билан шартнома тузиб, бинолардан бирига жой олишади. Резиденцияларни Франциянинг барча ҳудудларида топиш мумкин, аммо офис ҳар бир университет ёки коллеж билан шартнома имзолашга тайёр эмас. Ижара нархининг пастлиги ва таълим муассасаларига яқинлиги туфайли бу мажмуаларда яшашни хоҳловчилар жуда кўп.

Германияда ҳам вазият худди шундай: Studеntenwerk (Талабаларга хизмат кўрсатиш ташкилоти) деб номланган ягона тузилма кампусларнинг ишлаши ва хоналарни тақсимлаш учун ҳам жавобгардир. Улар сизни қизиқтирган шаҳардаги мумкин бўлган вариантлар ҳақида маълумот қидириш, мавжудлигини текшириш ва рўйхатга олиш тўғрисида билдиришнома олгандан сўнг дарҳол рақамга мурожаат қилиш имконини берувчи қулай веб-сайтга эга. Бу энг мақбул вариант, аммо қимматбаҳо хонанинг калитларини олиш имконияти жуда кичик.

Таълим муассасалари раҳбарлари ушбу нюанс ҳақида олдиндан огоҳлантирадилар ва ўз талабаларини нафақат давлат ётоқхоналари, балки хусусий компаниялар томонидан яратилган ва бошқариладиган ётоқхоналарни ҳам ҳисобга олишга чақирадилар.

Талабалар ўз ҳолича қолдирилмайди: кўплаб университетларда ёшларни бундай таклифларга ихтисослашган компаниялар билан боғлаш учун алоҳида тузилмалар ташкил этилган. Университет бу ҳолатда воситачи ва ёрдамчи вазифасини бажаради, тасдиқланган ва ишончли ташкилотлар – «уй-жой провайдерлари» билан танишишни таклиф қилади.

Хусусий ётоқхоналарни классик кўчмас мулк ижараси бозори билан аралаштириб юборманг. Бу талабалар учун махсус қурилган жой. Учинчи томон меҳмонлари йўқ. Бир бинода жиҳозланган хоналардан ташқари, барча зарур ижтимоий инфратузилма мавжуд — ошхоналар, кирхоналар, кутубхоналар, умумий яшаш хоналари (баъзан бар ва билярд билан), спорт заллари. Бу тармоқ одатий шароитлар, баъзан жуда замонавий кўринишга эга. Мисол учун, агар сиз овқат пиширмоқчи бўлсангиз, алоҳида ошхонага эга бўлган мустақил студияни ижарага олишингиз мумкин.

Худди шу Францияда давлат ётоқхоналари (CROUS) билан бир қаторда ўнлаб компаниялар ўзларининг комплексларини таклиф қилишади ва уларнинг энг йириклари бир ёки иккита бино билан эмас, балки бутун мамлакат бўйлаб ривожланган тармоқ, асосий эътибор йирик университет шаҳарларига қаратилган.

Нархлари нуқтаи назаридан, бу вариант университетлардан уй-жой ва ижарага бериладиган квартиралар ўртасидаги оралиқ босқични ифодалайди. Шундай қилиб, CROUS биноларида ойлик ижара энг паст: Парижда — 400 евро; Франциянинг бошқа шаҳарларида — 200 евро, хусусий хостелларда — Парижда 700 евродан; чеккада — 400 евродан. Пойтахтда ижара ҳақи 500 евро учун вариантни топишингиз мумкин.

Буюк Британияда талабалар мажмуаларида яшаш фақат биринчи босқич талабалари учун кафолатланган. Улар эндигина мустақил ҳаётни бошламоқдалар, катта эҳтимол билан улар бошқа давлатдан келган (Aнглия анъанавий равишда чет эллик талабалар сони бўйича дунёда иккинчи ўринда туради), шунинг учун давлат уларнинг мослашишига ёрдам беришга тайёр. Aлоҳида хона ажратилади, лекин ошхона ва яшаш хонаси 4-8 курсдош талабалар ўртасида умумий бўлади.

Биринчи йил тугагандан сўнг, квадрат метрни ижарага олиш бутунлай талабанинг елкасига тушадиган масалага айланади. Кимдир хусусий ётоқхоналарга, бошқалари эгаси бор квартираларга кўчиб ўтади. Кўпроқ оригинал вариантлар мавжуд — инглиз оиласи билан яшаш. Талабани қабул қилмоқчи бўлганларни қидириш учун талаба Британия Кенгашида рўйхатдан ўтган ихтисослашган агентликлардан бирига мурожаат қилса кифоя.

Aйтганча, мамлакатнинг ўзига хос хусусиятларини ҳисобга олган ҳолда, Aнглияда улар талабалар учун «иқтидорли ота-оналарнинг болалари» таниқли дизайнерлар томонидан безатилган квартираларда яшайдиган, кечаю кундуз хавфсизлик хизматларидан, консьержлардан, кинозаллардан фойдаланадиган элита мажмуаларини бунёд қилиш жадал суръатларда бошлаб юборилган.

Aлоҳида эътибор бериладиган жиҳат — нотижорат ташкилотлар томонидан бошқариладиган ёшлар ётоқхоналари турли эътиқодлиларга мансублиги. Уларни AҚШда ва Европанинг деярли барча мамлакатларида топиш мумкин. Одатда вақтинчалик амалиёт ёки амалий машғулотларда бўлганларга устуворлик берилади, лекин «шунчаки талаба»лар ҳам ҳужжат топширишга уриниб кўриши мумкин.

Европа дунёсидан тубдан фарқ қиладиган нарса шарқдаги талабалар тураржойларидир. Хусусан, Хитойда барча талабалар тураржойи давлатга тегишли. Маҳаллий ва хорижий талабалар турли биноларда жойлаштирилган. Буни муаммодан кўра кўпроқ муваффақият деб ҳисоблаш мумкин, чунки шартлар жуда хилма-хилдир. Хитойликлар учун мўлжалланган биноларда электр ва сув соат 23:00 да ўчирилади, шахсий шкафлар йўқ, ҳаммом ва душ энг яхши қаватда тақсимланади ёки ҳатто биринчи ёки подвалда жойлашган. Ётоқхоналар жинси бўйича ажратилган, қарама-қарши жинсдаги дўстни зиёрат қилиш учун олиб келиш тақиқланади. Хоналарда 8 киши яшайди, бошқа мамлакатлардан келганлар эса 1-2 кишилик блокларга жойлаштирилади.

Яна бир қизиқарли хусусият: хитойлик талабалар ётоқхонада яшашлари керак. Ҳар ким, истисносиз, ҳатто ота-онаси бир университетда ишлайдиган ва университет ҳудудидаги квартираларда яшайдиган маҳаллий аҳолининг болалари ҳам. 2007 йилда Хитойда уларга квартираларни ижарага олишни тақиқловчи фармон чиқарилди. Бундан ташқари, битта хонада яшовчи хитойлик талабалар ҳам бир гуруҳда ўқишлари шарт. Бу ўқитувчиларга уларни дарсдан ташқари кузатишни осонлаштиради.

Ушбу фармон чет эллик талабаларга тааллуқли эмас. Университет қила оладиган ягона нарса, талабаларга, айниқса, хитой тилини умуман билмайдиганларга кампус ташқарисида бурчак ижарага олишни тавсия этмайди. Бу уларнинг хавфсизлиги учун амалга оширилади. Квартирани ижарага олаётганда сиз агентликлар, уй эгалари ва полиция билан боғланишингиз керак бўлади. Лизингда кутилмаган ҳодисалар бўлмаслиги учун иероглифларни ўқий оладиган ва ҳужжатларнинг маъносини аниқ етказа оладиганларни таклиф қилиш мантиқан тўғри. 

Чет элдаги ётоқхона ҳаёти

Ётоқхонада яшаш жуда кўп афзалликларга эга. Биринчидан, бу қулай. Ким маъруза залларига ва ўқув хоналарига пиёда боришни истамайди дейсиз? Масалан, ноутбук ишламай қолдими? Ҳечқиси йўқ: ташвишга ўрин йўқ! Сиз яшаётган кампусда ҳар доим бир ёки иккита компютер лабораторияси мавжуд. Ётоқхона ҳаётининг яна бир афзаллиги шундаки, у баъзан кампус ташқарисида яшашдан кўра арзонроқдир. Умуман олганда, ётоқхонани ижарага олиш нархи одатда коммунал хизматларни ўз ичига олади, шунинг учун алоҳида тўловларни тўлаш билан боғлиқ муаммолар ҳақида ташвишланиш ўринсиз. Бундан ташқари,талаба транспорт харажатлари ҳақида ўйламайди.

Aгар талаба мустақил бўлишни истаса нега кампусдан ташқарида шахсий квартирага кўчиб ўтмаслиги керак? Бу ётоқхонадан кўра тинчроқ ва торроқ бўлиши керак, айниқса, талаба ёлғиз яшашни танласа, агар талаба вақтини қадрласа.

Агар талаба танлаган мамлакат Бирлашган Қироллик бўлса, ўзининг академик фазилатлари билан машҳур ва шу билан бирга, мамлакат у ерда ўқиш учун келган халқаро талабалар сонининг сезиларли ўсишига эришди. Бу, ўз навбатида, хусусий талабалар тураржойида яшашни афзал кўрган талабалар сонини кўпайтирди. Лондон, Манчестер, Ноттингем ва бошқа шаҳарлардаги хусусий талабалар тураржойлари сўнгги бир неча йил ичида талабнинг ўсишини кузатди.

Халқаро талабалар ўз эҳтиёжларини қондириш учун АҚШда турли хил уй-жой имкониятлари, жумладан, мезбон оилалар, университет тураржойлари ва ижарага олинган квартираларга эга.

Университетлар университет томонидан бошқариладиган интеграциялашган ёрдам билан тўлиқ жиҳозланган кампусда тураржой таклиф қилади. Кампусдаги тураржойларда яшаш нархи ойига $800 дан $1000 гача.

Уйни бошқа халқаро талабалар билан бўлишиш уй-жой харажатларини тежашда ёрдам беради. Кампусдан ташқари уй-жой харажатлари ойига 500 ва 3 500 долларни ташкил қилади. Уйлар кўпинча жамоат транспорти яқинидаги қулай жойларда бўлиб, шаҳар бўйлаб ҳаракатланишни анча осонлаштиради.

Талабалар ўз манзилларига етиб бориш учун таксидан тортиб ижарага олинган автомобиллар, автобуслар, велосипедлар, таксилар, поездлар ва метроларгача бўлган шахсий ва жамоат транспортидан ҳам фойдаланишлари мумкин. AҚШда жамоат транспорти нархи уларнинг яшаш жойига ва фойдаланилган транспорт усулига қараб ўзгаради. AҚШда халқаро талабалар учун ойлик саёҳат харажатлари 40 доллардан 100 долларгача.

Озиқ-овқат, кийим-кечак, китоблар, иш юритиш материаллари ва халқаро талабалар сарфлаши керак бўлган бошқа харажатлар ҳам талабалар учун Қўшма Штатлардаги яшаш нархига киритилган. Бу нарсаларнинг нархи одамга ва шаҳарга қараб ўзгаради. Бу нарсаларнинг йиллик нархи 400 дан 600 долларгача ёки ундан кўп бўлиши мумкин. Тураржой — 400 доллар, озиқ-овқат — 100-200 доллар, транспорт — 40-100 доллар, ўйин-кулги ва бошқа сарф харажатлар учун 100-250 доллар сарфланади...

Қиммат нарх-наво ва ижара топиш муаммоси

Хорижда ҳам шу муаммолар борлигини биз ҳам инкор қилмаймиз. Талабаларнинг ижарада туриши ҳам бор гап. Аммо уларда ижара топиш муаммо эмас, ижарага тўлайдиган пуллари, агар у ердаги иш ҳақини ҳисобга оладиган бўлсак, бизникичалик катта эмас.

Масалан, бир хонали ижаранинг ҳақи бизда 250-300 доллар, агар шу бир хонали уйда 3 нафар талаба турадиган бўлса бир миллиондан тўғри келяпти. Ана энди савол туғилади, стипендияси 600 мингдан ошмаган талаба бир ой квартирасига бир миллион тўлаш ҳақида ўйлайдими, емоқ-ичмоғини ўйлайдими, контракт тўлашни ўйлайдими? Гап мана шунда.

Камилла Атабуллаева, Санкт-Петербург давлат университети «Реклама ва жамоат билан алоқалар» факультетининг 1-босқич талабаси:

— Грантга ўқишга кирдим. 25 августдан ётоқхона берилиши бошлади. Биз ўша куни келдик ва бир соатнинг ичида ётоқхонага жойлашдим. Биз жойлашган ётоқхона 12 қаватли. Худди кўп қаватли уйлардек. Биз икки хонали уйда жойлашдик. Бир хонасида уч нафар, бир хонасида икки нафар қиз жойлашганмиз. Ётоқхона бизни кўрпа-тўшак ва чойшаб билан таъминлади. Идиш-товоқ сотиб олишимизга ҳам ҳожат йўқ. Бу ерда биздан олдин турганлар барча жиҳозларини ташлаб кетишган. Иккита холодилнигимиз, кир машинамиз бор. Фақат кийимларимизни олиб келдик ўзимиз билан. Бу ерда ётоқхонага жойлашиш муаммо эмас, талабалар ётоқхона излаб сарсон бўлаётганини эшитмадим. Ойига 500 рубл тўлаймиз. Бизнинг пулда — 90 минг сўм. Россияликлар учун бу арзимаган пул. Биргина нюанс — бир соатлик йўлда қатнаймиз, яхши томони — шаҳар шовқинидан узоқ.

Севинч Мамараҳимова, Duksung Woman's Universityнинг Software бўйича 1-босқич талабаси:

— Корейс тилидан топик 5 ёки 6 балл тўпласангиз, ётоқхона грантини оласиз. Мен ётоқхона учун грант ютиб олганман ва 19 августда келган бўлсам, ўша куниёқ жойлашдим. Хонада икки киши турамиз. Тўрт йил текин ўқийман. Шароитлар яхши. Ўқишим бошлангунча бир кун ишладим, иккинчи босқичга ўтган ҳамюрт қизлар билан. 125 доллар топдим. Бу ерда 100 доллардан бир ойга йиғишаркан, озиқ-овқат маҳсулотларига. Ижарада турадиган қизларга эса ижара ҳақи худди биздагидек — 200-300 доллар, 3-4 киши бўлиб тўлашади, аммо дам олиш куни ишлаб бир ойлик ижара ёки ётоқхона тўлови учун маблағни топишингиз мумкин ва яна бир кун ишлаб бир ойлик озиқ-овқат маҳсулотлари учун пул топишингиз мумкин. Яъни бу ерда ижара топиш осон, пул топиш осон...

Бош тўловини ёнимиздан тўлаган вақтларимиз бўлган

Яқинда уй бозорида бир ўқитувчи билан гаплашиб қолдим.

— Ҳозир ижарада яшайдиган талабаларнинг ҳолидан хабардор бўлиб туриш учун ОТМларда тюторлар бириктирилган, мен ҳам талабаларга ижара уй излаш учун чиққанман бозорга, — деди ўзига гап тегишини истамагани учун исм-фамилиясини айтишга истиҳола қилган ўқитувчилардан бири. — Талабалар квартиралар қиммат, нима қилишимиз керак, дейишади. Ростданам, жуда қиммат, яна орасида маклернинг нархи бор — 50, 100 долларгача. Ишонасизми, баъзида талабаларни уй эгалари чиқариб юборса ўз уйимизга олиб кетган ёки зудлик билан жойлаштириш мақсадида маклерга олдиндан тўловини ёнимиздан тўлаган пайтларимиз бўлган. Чунки талаба кўчада қолиб кетса жавобгарлик биз тюторларга юкланади...

«Илгари хонадон эгалари солиқчилар билан шартнома қилиши, яъни олган даромадидан солиқ тўлаши керак эди. Буни аксарият хонадон эгалари, ҳам ташвиш, ҳам харажат нуқтаи назаридан хоҳлашмади. 1 январдан бу жараён солиқдан озод этилган эди. Шунда ҳам хонадон эгалари хоҳлашмади. Шаҳарда уйлар кенгайди, лекин одамларнинг бағри торайди. Аввал ҳар бир хонадон 2-3 нафар талаба бўларди маҳаллаларда, — деди вазир ўша йиғилишда.

Балки ҳақиқатдир. Аммо вилоятдан келиб Тошкентда яшаётганларнинг уйидан ҳеч қачон талабалар аримаётгани, ўзлари икки ёки уч хонада тиқилиб яшашса-да, бир хонасига қариндош талабани теппа-текинга қўйиб беминнат ўқитаётгани ҳам бор гап...