22 октябрь куни Алишер Навоий номидаги Тошкент давлат ўзбек тили ва адабиёти университетида «Лотин ёзувига асосланган ўзбек алифбосини кенг жорий этиш ва янада такомиллаштириш муаммолари» мавзусида республика илмий-амалий конференцияси бўлиб ўтди.

Конференцияда лотин ёзувига асосланган жорий алифбомиздаги бир неча ҳарфлар ўзгартирилиши бўйича таклифлар берилди. Киритилиши кутилаётган янги ўзгаришларга кўра:

Ў (O‘ o‘) — Ŏ ŏ

Ғ (G‘ g‘) — Ğ ğ

Ш (Sh sh) — Ş ş

Ч (Ch ch) — Ç ç шаклида ёзилади, Ng — алифбодан олиб ташланади ва унинг талаффузи ўқитиш жараёнида алоҳида тушунтирилади.

«Ch, ch» ҳарф бирикмаси ўрнига «Ç, ç» жорий этилиши муносабати билан алифбога «С» ҳарфини жорий этиш ҳам таклиф этилмоқда ва бу ҳарфдан «Жон», «жўжа» сўзидаги «Ж» ҳарфи ўрнида фойдаланиш мўлжалланмоқда: «con», «cŏca».

Жорий лотинча алифбодаги «J, j» ҳарфи ҳам қолади, ундан «журнал», «жирафа» каби сўзлардаги сирғалувчи «Ж» ўрнида фойдаланиш мўлжалланмоқда: «jurnal», «jirafa».

Бундай қарорга келинишига «Ç» ҳарфини алифбога киритиш учун қилинаётгани таъкидланмоқда. Яъни, «С»ни киритмай туриб, унинг асосида ясаладиган «Ç»ни алифбога киритиш мантиқсиз, деб ҳисобланмоқда. Филолог Шаҳноза Тўрахўжаева ўзининг телеграмдаги каналида ушбу мавзу доирасида навбатдаги постини эълон қилди.

Мен нима учун «Ж»нинг иккита бўлишига қаршиман?

Ахир, «ж» (аждар) ва «дж» (жўжа) (шартли равишда шундай белгилаб турайлик) товушлари тилимизда «Х» ва «Ҳ»дан кўра аниқроқ фарқланади-ку. Деярли барча шеваларда фарқланади. Фақат рус эмас, шарқ тилларидан ўтган ва асрлар давомида тилимизга сингиб кетган «ж» товуши наҳотки алоҳида белгига лойиқ эмас?

Лойиқдир, балки. Лекин гап бошқа ёқда. Ёзув тарихига қаранг. Ёзувни ўзгартириш ҳамиша катта талафотлар келтирган. Бобурнинг «Хатти Бобурий» билан бўлган аччиқ тажрибаларини эсланг. Кейин алифболар (сиёсат) ўзгариши ортидан ёқиб юборилган китобларни, жувонмарг кетган ақлли бошларни эсланг. Алифбо доим дин ва сиёсатнинг измидаги нарса бўлиб келгани учун ўзи ҳам кучли бир қуролга айланиб қолган.

Майли, тарихда нима бўлса бўлгандир. 21-аср ― прагматиклар асри. Айниқса, сиёсат етовида бир неча бор алифбо ўзгартирган ўзбек энди эсини йиғди. Энди алифбони кимгадир ёқиш, кимдандир узоқлашиш ва яна кимгадир яқинлашиш учун эмас, ўзи учун, бугуни, келажаги, болалари учун қулай қилиш мақсадида алмаштирмоқчи!

Мен масаланинг айнан шундай, сиёсатдан ташқарида кўрилишини истар эдим. Яъни алифбо сиёсат туфайли эмас, ички эҳтиёж сабаб ислоҳ қилинаётганини одамларга тушунтириш керак деб ўйлайман.

Бунинг учун нима қилиш керак?

Бунинг учун, аввало, чиндан ҳам алифбо ислоҳида сиёсий мотивлардан воз кечиш лозим. Агар «Ж»ни иккита қилиш учун туркий дунё билан яқинлашишдан бошқа салмоқлироқ сабаб бўлса ва у сабаб шунча оворагарчиликларга арзиса, алмаштириш керак. Лекин бирлаштириш, узоқлаштиришни алифбога юкламаслик лозим.

Сабаби, энди бу ишни алифбо қила олмайди. Қолаверса, сиёсатга қараб ўзгарган алифбо беқарор алифбо экан деган хулосамиз бор, афсуски.

Энди масаланинг бевосита фонетик жиҳатига ўтайлик. Ўша куни конференцияда Низомиддин Маҳмудов домлага ҳурматим ортди. Чунки домла ўзгаришларни имкон қадар сиёсий майдондан ташқарида, айнан мен айтаётган тилшунослик ва функционаллик нуқтаи назаридан баҳолаб, изоҳлаб бордилар. Айниқса, «Ў» ва «И»ни ҳам бир нечта қилиш таклифлари айтилганда. Домлага раҳмат!

«Ж» эса «Ў» ва «И» каби эди деярли. Яъни, ўрнига қараб «ж» ва «дж» деб талаффуз этиб кетса бўлаверади, маъно фарқламайди («Ў» ва «И» дан фарқли равишда), шунча йиллар, асрлар давомида битта ҳарф билан ифодаланса-да, тилимиздан йўқолиб кетмаган.

Шунда «Ж»ни иккита қилишга икки сабаб қолди: «С»ни алифбога қандай қилиб бўлса-да киритиш ва туркий дунё билан яқинлашиш. «С» ни «Ч» қилиб киритиш таклифи билан биринчи сабаб бекор бўлди. Иккинчиси ― яна ўша сиёсий сабаб қолди.

(Аслида мен «С»га диакритик белги улаб «Ч» қилаверайлик, бунинг учун «С»ни алифбога киритиб ўтирмайлик, дедим. Назаримда, энг осон йўли шу. Сал мантиқсизлик бўлса, тушунтириб юборса бўлади).

Яна бир нарса, нариги 4 ҳарфда шунчаки ҳарфга ҳарф алмашиш бўляпти, унинг иши осон. Бу ҳарф ўрнига бунисини ёзасан дейилади, тамом. «С» ҳарфи «Ж» бўлиб кирадиган бўлса, бу янги ҳарф қўшиш, бунинг иши оғирроқ. Минглаб сўзлар имлоси ўзгаради, имло ва изоҳли луғатларда қайта таснифланишлар қилиш ва уларни қайта чоп этиш керак бўлади. Кейин одамларни уларни сотиб олиши, кўриб, ўрганиб чиқиши ва амал қилиши масаласи бор. 

Бу олдимизда ечилиши лозим бўлган шунча  муаммолар турганда, йўқ жойдан янги муаммо чиқариб, ўзимизни бекор чалғитиш деганидир.

Арзийдими шунча иш шу бир ҳарф учун? Менимча, йўқ.

Қолгани жиддий сабаблар эмас.

• саводсиз бўлиб қолиш (4 та ҳарф саводга таъсир қилмайди, агар таги савод бўлса);
• Andicon, Camol, cacci (вақт ўтиши билан ўрганиш мумкин);
• «Х» ва «Ҳ» каби чалкашликлар юзага келиши («ж» ва «дж»ни талаффузда фарқлаш «Х» ва «Ҳ»дан осонроқ) ва ҳоказо.

Ҳозир ҳарф ислоҳидан ҳам муҳимроғи ИМЛО ҚОИДАЛАРИ! 20 йилдан ортиқ вақт ўтди, имло қоидаларимиз чалкаш, sentabr ― sentyabr дея бўлиниб ётибмиз.

Ундан ҳам муҳимроғи ― умуман ўзбек тили масаласи. Асли оёғида маҳкам турган тилнинг имлоси ҳам маҳкам бўлади (майли, бу дафтарни очмайман ҳозир).

Алифбони сиёсатдан ажратиш керак. Ташқарида 21-аср, жаноблар!