Umr vafo qilganida, O‘zbekiston xalq yozuvchisi Pirimqul Qodirov 25-oktyabr kuni 91 yoshni qarshilar edi. Salmoqli romanlari, dilbar qissa va hikoyalari bilan adabiyotimizga yangi nafas olib kirgan zabardast yozuvchimiz bilan vafotidan bir muddat avval (2010-yil) gurunglashgan edik. Ammo suhbat turli sabablarga ko‘ra matbuotda e’lon qilinmadi. Intervyu-monologni «Xabar.uz» o‘quvchilari e’tiboriga havola etmoqdamiz. 

Ko‘pkarili to‘y uchun surgun

Oradan qancha yillar o‘tdi. Ammo tuproq kechib, ko‘cha changitib yurgan bolalik davrim kechagidek ko‘z o‘ngimda. Bolalikda sigiru echki-uloqqa o‘t o‘rish, olisdan chelakda suv tashib kelish kundalik vazifam edi. Ana shu dastyorlik ishlaridan bo‘shagan paytimda qo‘lga kitob olardim. Ba’zida mutolaaga halal bermasinlar deya pana joyga yashirinib olardim.

Jahon adabiyotidan Mixail Lermontovning «Zamonamiz qahramoni», Etel Lilian Voynichning «So‘na», Robert Lyuis Stivensonning «Javohirot oroli» asarlari menga manzur edi. O‘zbek adabiyotidan eng ta’sirlanib o‘qigan kitobim – Oybekning «Qutlug‘ qon»i. Yo‘lchining tuprog‘i to‘piqqa chiqadigan ko‘chalardan yalangoyoq yurib, qishloqdan shaharga kelishini o‘z hayotimga o‘xshatardim. Chunki men ham murg‘ak bolalik kezlarimdanoq ko‘p qiyinchiliklarga duch kelganman.

1930-yili –  ikki yoshga yetganimda otamiz ketma-ket to‘rt o‘g‘il ko‘rgani xursandchiligiga bir hafta ko‘pkarili to‘y beradi, to‘qson pud guruchdan osh damlatadi. Dabdabali to‘y sababli otam besh yilga surgun bo‘ladi, onam jo‘jabirdek to‘rt bolasi bilan qishloqdan badarg‘a etiladi. Qor tizza bo‘yi yoqqan izg‘irinli kunda volidam bilan tog‘am bizni ko‘rpalarga o‘rab, otda kindik qonim to‘kilgan Kengqo‘ldan onamning qishlog‘i – Oqsuvga jo‘naydi. Tog‘ yo‘llaridan yurish mushkul, yerlar toyg‘oq. Onamning qo‘lida olti oylik ukam – Rabbim bor. Otlar muzga toyib yiqilganda ularning ustidagi yuklar ham qorga qulab tushadi. Onam bilan tog‘am otlarni turg‘izib, yuklarni ortguncha biz qorda qolamiz. O‘shanda olti oylik go‘dak ukamga sovuq o‘tib ketgan ekan – Oqsuvda nobud bo‘ldi...

Besh yillik surgunni O‘zbekistonning Xovos tumani Iskandar qishlog‘ida o‘tkazdik. Bu yillar ichida bizga yaxshilik qilganlar ko‘p bo‘ldi, lekin zo‘ravonlikka o‘rgangan baloxo‘rlar boshimizga ne kunlarni solmadi, bor-budimiz, hatto yog‘och korsonu kigizimizgacha musodara qilindi.

Oilamiz otam surgundan kelganidan keyin ham sho‘rolar ta’qibidan qutulmadi. Bir emas, uch marta quvg‘inga uchradik, issiq uyimizdan, bor-budimizdan mahrum qilindik. Og‘ir sinovlar tufayli juda barvaqt ulg‘aydim.

Xazina topgandek edim...

Yoshlik yillarimda Abdulla Qodiriy, Cho‘lpon, Fitrat kabi ulug‘ ijodkorlarning asarlarini taqiq ostida edi. «O‘tkan kunlar», «Kecha va kunduz» romanlarini uyida saqlaganlar, yashirincha o‘qiyotganlar qo‘lga tushsa, qatag‘on etilardi. Inson taqdiridagi o‘zgarishlar tarixda yuz bergan burilish pallalari bilan bog‘liq holda kechar ekan.

25 yashar aspirant paytim Abdulla Qodiriy, Cho‘lpon va boshqa millatparvar ijodkorlarimiz nohaq qatag‘on qilingani tan olindi. Ularning «temir sandiq»larda saqlangan asarlarini topib o‘qiganimda, dilimda kuchli tug‘yon turdi.

«O‘tkan kunlar»ni birinchi marta 1956 yili – asar qo‘lyozmaci qayta nashrga tayyorlanayotgan kezlarda o‘qib chiqdim. O‘sha paytda «Uch ildiz» romani ustida ishlayotgan edim. Ko‘pdan beri qidirib yurgan xazinani topgandek bo‘ldim. «O‘tkan kunlar» romanidagi betakror nafosat dilimga payvand bo‘ldi, bu yozayotgan asarimga ham ta’sir ko‘rsatdi.

Adabiyot osmonida momaqaldiroq guldurosi

Toshkent davlat dorilfununida (hozirgi O‘zbekiston milliy universiteti) o‘qib yurgan kezlarimda Abdulla Qahhor ijodiga qattiq ixlos qo‘yganman.

Men adibning asarlarini zavqu shavq bilan o‘qirdim. Adibning o‘zi bilan ko‘rishish istagi tinchlik bermasdi. Kunlarning birida ilk hikoyamni mashinkalatib, Abdulla akaning uylariga olib bordim. O‘shanda birinchi kurs talabasi edim. Abdulla aka shu qadar kamtar, xushmuomala, odamshavanda ekanki, hali sinashta bo‘lmagan yosh qalamkashni uyida qabul qildi.

Yozuvchi bo‘lish ishtiyoqida yurganimni sezib, «Orzuga ayb yo‘q, lekin yozuvchilik  bu – vijdon ishi. Yozuvchilikdan non yeyman degan odam xato qiladi. Biror kasbni egallab, noningizni butun qiling, keyin yozuvchi bo‘ling. Ana shunda manfaatga berilmaysiz, pul topish uchun yozmaysiz, vijdoningiz «yoz» deganini yozasiz», deya o‘git berdi. Ustozning ana shu so‘zlari qalbimga, ongu shuurimga muhrlanib qoldi. Butun umr pul topish uchun kitob yozmadim, bil’aks, qalb amri ila qalam tebratdim. Adabiyotga endigina kirib kelayotgan muhim pallada Abdulla Qahhordek talabchan adibning menga yordam qo‘lini cho‘zgani taqdirning katta in’omi edi.

Qahhor domla keyinroq ayrim hamkasblarimiz «Uch ildiz» va «Qora ko‘zlar» romanlarimdan xato qidirib, menga asossiz ayb taqamoqchi bo‘lganda ham ko‘krak kerib himoyaga chiqqan edi. «Uch ildiz»ni boshqalar tanqid qilayotgan bir paytda ustozimiz unga bunday baho bergandi: «Ancha vaqtdan beri o‘zbek adabiyotida momaqaldiroq guldurosini eshitmay yurgan edim. Nazarimda, mana shu asar adabiyotimizga momaqaldiroqday gulduros solib, chaqmoqday yaltillab kirib kelyapti...»

Qahramonlar qismatiga yashiringan sir

Mudhish qatag‘on yillarida suyukli ijodkorimizga nohaq otilgan malomat toshlaridan qattiq iztirob chekkanman. Axir, o‘zim ham hali aqlimni tanimasdan shafqatsiz qatag‘on og‘riqlarini tanamda his qilgan edim-da.

Haq so‘z uchun ijodkorlarning boshi ketayotgan og‘ir zamon edi. Shunday bo‘lsa-da, asarlarimda iztiroblarim, noroziligimni ramzlar vositasida ko‘rsatishga harakat qilganman. «Uch ildiz» romanida shunday epizod bor: millatparvar olimlar – professor Abdurahmon Toshev va dotsent Temur Akbarovga ichiqora, baxil kimsalar tuhmat uyushtiradi. O‘z fikrida sobit olimlar bo‘hton va malomatga qarshi mardona kurashadilar. Kezi kelganda aytishim kerakki, talabalarning sevimli professori Toshev obrazida Oybek domla va bizga tarixdan dars bergan Abdurahmon Hamroyevni (O‘zbekiston xalq artisti Razzoq Hamroyevning akasi) nazarda tutganman. Mustabid tuzum malaylariga qarshi dadil kurashgan Temur Akbarov timsolida esa ustoz Abdulla Qahhorni tasvirlaganman.

Mirzo Bobur mening taqdirimda

Boy o‘tmishimizni o‘rganar ekanman, ulug‘ ajdodlarimiz haqida tarixiy xotirani uyg‘otadigan asarlar yozishim kerak degan xulosaga keldim. Sohibqiron Amir Temurning munosib davomchisi – Zahiriddin Muhammad Bobur shaxsi meni yoshlikdan ohanrabo kabi o‘ziga tortardi. «Yulduzli tunlar» romanimni yozish uchun tunu kun izlana boshladim. Lekin uzoq moziyning chigal tarixiy muammolari orasiga kirib borganim sari oldimda turgan vazifaning ulkanligi, mushkulotlar ko‘pligi, buning uchun katta tayyorgarlik va tajriba zarurligini his qildim. Bu ishning uddalay olmasam, xalqimiz uchun behad qadrli mavzuni hayf qilib qo‘yishdan qo‘rqar edim.

O‘ylab qarasam, Mirzo Bobur haqida roman yozganim tasodif emas ekan. Fan allaqachon energiyaning saqlanish qonunini kashf etgan. Bu jihatdan olganda, inson ruhi, uning irsiyati ham energiyaning bir turi. Bobur haqida kitob yozishimga ana shu ruhiy qudrat katta ta’sir ko‘rsatgan deb o‘ylayman.

«Boburnoma»da Oqsuv qishlog‘i haqida ma’lumot bor. Bobur yigitlik chog‘i quvg‘inga uchragan paytlari shu yerda qishlagan. Mening bolalik yillarim ham Oqsuvda o‘tgan. Men ham ulug‘ bobomiz qadami tekkan yerlarda chopib yurganman, uning og‘zi tekkan buloqlardan qonib suv ichganman, o‘sha archazorlar havosidan nafas olganman. Yoshligimdan Boburga chuqur ixlos qo‘yganim siri ham shunda bo‘lsa kerak.

Mustabid tuzum buyuk tariximizdan, xalqimiz milliy o‘zligini anglab qolishidan juda qo‘rqardi. Shu sababli «Yulduzli tunlar» yozilganidan keyin olti yilgacha bosilmay yotdi. «Avlodlar dovoni» uch yilgacha taqiq ostiga olindi. Zamon o‘zgarib, taqiq va ta’qiblar ham susaydi...

Shohjahon haqida roman yozmoqchiman...

Adabiyot dargohida salkam oltmish yildan buyon qalam tebratayotgan bo‘lsam, shundan o‘ttiz yili tarixiy romanlar yozishga, so‘ng ularni bosib chiqarish yo‘lidagi g‘ovlardan oshib o‘tishga sarf bo‘ldi. Ijodkor har doim haqiqatni yozishi zarur, rostgo‘ylik, vijdonga sadoqat yozuvchining qalb gavhari bo‘lishi kerak. Umrim davomida ana shu fazilatlarga xiyonat qilmaslikka intildim. Hayotimni uch muhim tushuncha: yaxshi fikr, yaxshi so‘z va yaxshi amal asosiga qurishga harakat qildim.

Ijodkor zotining hayoti izlanishdan iborat. Yaqinda «Ona lochin vidosi» romanini qayta ishladim. Asarning to‘ldirilgan, boyitilgan varianti «Shohrux va Gavharshod» nomi bilan o‘quvchilar qo‘liga yetib bordi. Ayni paytda yangi tarixiy asar uchun material yig‘yapman. Bu galgi romanim qahramoni boburiylar sulolasining yana bir yorqin vakili, mashhur Tojmahalning bunyodkori Shohjahon bo‘ladi. Xudo umrdan bersa, mana shu asarimni aziz o‘quvchilarimga taqdim etish niyatidaman.

Hayotimdagi eng unutilmas voqea

Bundan yarim asr avval – talabalik paytlarim gazetalarga maqolalar yozib yurardim. Kunlarning birida yoshlar gazetasi Moskvadagi gimnastika musobaqasida muvaffaqiyatli ishtirok etgan sportchi qiz haqida maqola tayyorlashni topshirdi. Birgina uchrashuv taqdirni o‘zgartirib yuborishi kimning xayoliga kelibdi deysiz!

Aytilgan manzil – Chirchiq yaqinidagi sport maktabiga yetib bordim. Qahramonim – endigina 7-sinfni bitirgan Sofiya ismli qiz. U bilan suhbatlashdik, gap-so‘zlari, o‘zini tutishi menga manzur bo‘ldi. 1950 yili universitetning 5-kursida o‘qiyotganimda sharqshunoslik fakultetiga oltin medal bilan imtihonsiz kirgan yoshlar davrasida o‘sha qizni ko‘rib qoldim. Taqdirni qarangki, shu qiz umr yo‘ldoshim bo‘ldi. Xudo menga Sofiya xonim kabi oqila ayolni umr yo‘ldoshi qilgani uchun shukronalar aytaman.

Rafiqam barcha asarlarim qo‘lyozmalarini mashinkada ko‘chirib bergan. Xonim bilan to‘rt farzandni tarbiyaladik. Farzandlarimizning barchasi oliy ma’lumotli ziyolilar – ingliz, fors, afg‘on tillari mutaxassislari bo‘lib yetishdi...

Yaxshilik ham, yomonlik ham qaytadi

Inson hayot yo‘lidan faqat bir marta o‘tadi. Umrimizning har bir oni g‘animat. O‘tayotgan har bir daqiqa o‘z egasidan ma’no-mazmun so‘raydi. Eng qimmat boylik – vaqtdan unutli foydalanish kerak. Inson umrining har lahzasini mazmun bilan to‘ldirish, oilasi, mehribonlari, xalqi uchun yaxshiliklar qilishga intilishi lozim.

Yoshim sakson birga kirganda hayot to‘g‘risida chiqaradigan eng qisqa xulosam shuki, dunyoga bir marta keladigan odam ezgulik bilan umr kechirishi shart. Negaki, yomonlik qaytgani kabi yaxshilik xam kutilmagan joydan va kutilmagan odamlardan qaytadi.

S.Salim suhbatlashgan

Tarjimai holga chizgilar

Pirimqul Qodirov 1928-yil 25-oktyabrda Tojikistonning Shahriston tumanidagi Kengqo‘l qishlog‘ida dunyoga kelgan.

1951-yili O‘rta Osiyo davlat universitetining sharqshunoslik fakultetini tugatgan, Moskvadagi Jahon adabiyoti instituti aspiranturasida tahsil olgan.

Adib «Uch ildiz», «Qora ko‘zlar», «Olmos kamar», «Yulduzli tunlar», «Avlodlar dovoni», «Ona lochin nidosi» romanlari, «Qadrim», «Erk», «Meros», «Akramning sarguzashtlari», «Yayra institutga kirmoqchi», «Najot» qissalari bilan adabiyotimizni boyitgan.

Filologiya fanlar nomzodi ilmiy darajasiga ega yozuvchi «Dil va til», «Xalq tili va realistik proza», «Til va el», «Amir Temur siymosi» kabi puxta izlanish va tadqiqotlarga boy risolalar ham yaratgan. 

Asarlari rus, ukrain, hind, urdu, turk, uyg‘ur, qozoq, qirg‘iz va turkman tillarida nashr etilgan.

Pirimqul Qodirov davlat arbobi sifatida O‘zbekiston Respublikasi Adabiyot, san’at va me’morlik sohasidagi davlat mukofotlari qo‘mitasi raisi (1989-1994), Oliy Kengash Madaniyat va madaniy meros qo‘mitasi raisi (1991-1995), Oliy Majlis Fan, ta’lim, madaniyat va sport masalalari qo‘mitasi raisi o‘rinbosari (1997-2000) vazifalarida ishlagan.

Zabardast adib Hamza nomidagi davlat mukofoti, «Buyuk xizmatlari uchun», «El-yurt hurmati» ordenlari hamda «Shuhrat» medali bilan taqdirlangan.