Iqtisodiy tadqiqotlar va islohotlar markazi direktori Obid Hakimovning kambag‘allik chegarasi haqida bergan intervyusi ko‘plab muhokamalarga sabab bo‘lgan edi. Mutasaddi bu borada maxsus matbuot anjumanida ishtirok etdi va jurnalist hamda blogerlar tadqiqot mazmunini tushunmaganini aytib o‘tdi.

— Tan olish kerak, bizga o‘xshagan ilmiy-tadqiqot institutlari va akademik soha vakillari jurnalistlarning iqtisodiy bilimlarini oshirish bo‘yicha ishlashimiz kerak ekan. Aynan bilim yetishmasligi tufayli intervyuga nisbatan asossiz fikrlar ko‘payib ketdi. Markazimizga blogerlar, radiokanallardan chiqib turli savollar berishmoqda. Afsuski, odamlar intervyuni to‘liq ko‘rmay, fikr bildirmoqda. Biz blogerlar bilan ko‘proq ishlab, ilmiy savodxonligini oshirish bo‘yicha ishlashni maqsad qilib qo‘ydik. Ular bilan bitta notada bo‘lish uchun birga ishlash kerak.

Boshqa tomonlama, odamlarning fikrini o‘rganishdan xursand bo‘ldik. Hozirgi vaqtda Bo‘ka va Chinozda kambag‘allikni aniqlash bo‘yicha pilot loyihalar boshlangan. Bo‘lib o‘tgan muloqot natijasida nimaga e’tibor berish kerakligini ko‘rib olyapmiz.

— Kambag‘allik darajasini o‘lchash yoki aniqlashda ishsizlik darajasini bog‘lab olib borish kerak, deyilmoqda. Har bir hududning o‘ziga hos xususiyatlari bo‘ladi. Masalan, qayerdadir sanoat korxonasi yo‘q. Shuning uchun, kambag‘allik mavjud. Har bir hududning holatini imkoniyatlardan kelib chiqib o‘rganish lozim.
— Intervyuda aytib o‘tilganidek, kambag‘allikka qarshi kurashda shunchaki ish berib, daromadli qilish orqali kambag‘allikdan chiqarish haqida gapirmayapmiz. Davlat rahbari tomonidan qo‘yilgan asosiy talab — kambag‘allikka qarshi kompleks kurash. Busiz odamlar yana kambag‘alikka qaytishiga sababchi bo‘lamiz. Masalan, faqat ish bersak va sog‘liqni saqlash va boshqa muammolarni yechmasak, muammo takrorlanaveradi. Biz nafaqat ishsizlik, balki kompleks masalalarni ko‘tarishimiz kerak.

— Nima uchun aynan Bo‘ka va Chinoz tumani tanlab olindi? Tanlash jarayonida nimaga e’tibor berilmoqda?
— Chinoz va Bo‘ka tanlab olinishiga sabab shundaki, biri o‘rtahol va ikkinchisi og‘irroq hududlar hisoblanadi. Shu sababli aynan shu yerda pilot loyihalarni boshladik. Hozirda 1100 dan ortiq temir daftarga kiritilgan xonadonlarga kirib, holati o‘rganib chiqildi. O‘rganish jarayonida nafaqat uydagi sharoiti, balki sog‘liqni saqlashdan tortib, bolalarining rivojlanishi, ta’lim, sanitariya holati va boshqalar ham e’tiborga olinmoqda. Xonadon egasi qanday pul topyapti? Tasarrufidagi yerdan foydalanyaptimi? Shunday savollar 30 sahifadan ortiq so‘rovnomadan iborat va unda turli ijtimoiy iqtisodiy ko‘rsatkichlar e’tiborga olinadi. Hozir kambag‘allikni qisqartirish uchun qaysi tajriba samaraliroq ekanini aniqlanmoqda.

— Avvalgi intervyungizda ovqatlanish ratsioni bir kishiga 9300 so‘mga to‘g‘ri keldi, degan edingiz. Bunda qanday oziq-ovqat turlari hisoblanganini aniq ayta olasizmi?
—Aniqlash jarayonida har bir xonadondan so‘ralganki — siz bir haftada nimalar xarid qildingiz va iste’mol qildingiz? Masalan, biz borgan bitta uyda hafta davomida 4 kilogramm piyoz, 6 kilo kartoshka va 1 kilo go‘sht olgani aytildi. Boshqasida esa go‘sht o‘rniga tuxum olingan. Har bir xonadonning o‘z oziq-ovqat ratsioni bor. Unga ko‘ra qancha iste’mol bo‘lgani va qancha pul sarflangani hisoblab chiqiladi. Kelib chiqqan summani xonadon ahli soniga bo‘linadi.
Bu o‘rinda unutmaslik lozim, har bir xonadonning o‘z iste’mol an’anasi bo‘ladi. Kimdir tovuq go‘shti, mol go‘shti yoki tuxum iste’mol qilishi mumkin. Shundan kelib chiqib, aynan bitta oziq-ovqat mahsuloti ro‘yxatini tuza olmaymiz.

—Oziq-ovqat narxi tobora o‘sib bormoqda, ammo maoshlarda o‘zgarish bo‘lmayapti. Shunga ko‘ra, tadqiqot yakuniga qadar eskirib qolmaydimi raqamlar? Sizning tadqiqotingiz qachon tugaydi?
— O‘rinli savol berildi. Biz tadqiqot davomida inflyasiyaga nisbatan deflyator faktori inobatga olingan. Yana bir faktor — masalan Bo‘kada iste’mol 9 300 so‘m bo‘layotgan bo‘lsa, boshqa tumanda boshqacha bo‘lishi mumkin. Har bir hudud bir-biridan farq qiladi. Bu ko‘rsatkichlar o‘zgarishiga qarab, inflyasiyaga qarab, indeksatsiya qilib boriladi. Bu ko‘plab mamlakatlarda bor tajriba. Biz aytganimiz qotib qolgan raqam emas, o‘zgarib turadi.

— Suratlarda ko‘rdik, o‘rganishlar davomida Bo‘ka va Chinozda bo‘lgansiz. Aholi o‘rganishlar davomida kutilmasi qancha deb aytmoqda. Masalan, siz aytgan raqamdan tashqari, odamlarning o‘z kutilmasi qancha bo‘lmoqda?
— Biz masalani kompleks o‘rganmoqdamiz. Odamlarning bugungi kunda iste’mol qilayotgan mahsuloti tahlil qilinmoqda. 5600 so‘mga keladigan bo‘lsak, bu xalqaro jahon banki tomonidan belgilangan me’yor. Bu haqiqat. Yana vaqtga bog‘liq, hududga bog‘liq faktorlar bor. Odamni kambag‘al qiladigan turli faktorlar bor. Masalan, bir odam daraxtdan yiqilgan va sog‘ligidan ayrilgan. Boshqasida jigar bilan bog‘liq kasallik bor.
Har birimiz hayot davomida orttirgan daromadimizni muvofiqlashtirib borishimiz kerak. Masalan, bugun soppa-sog‘miz, ammo ertaga kasal bo‘lib qolsak nima qilamiz? Shu haqda o‘ylashimiz kerak. Balki sug‘urta masalasini ko‘rishimiz kerak yoki o‘zimiz jamg‘arma qilib borishimiz shart bo‘ladi. Aholi muammosini o‘rganishda turli faktorlarga yondoshmoqdamiz. Masalan, har birimiz farzandimizdan umid qilamiz. Demak, ta’lim bo‘yicha berilayotgan imtiyozlardan foydalanish kerak. Muammoni hal qilishda O‘zbekistonga mos keladigan holatni topishimiz kerak. Masalan, fizika Amerikada ham, Yaponiyada ham bir xil qonuniyatga ega. Ammo kambag‘allikni o‘rganishda har bir mamlakatning o‘z xususiyati bo‘ladi.

— Sizning tadqiqotlaringiz ko‘proq O‘zbekiston statistika qo‘mitasi ma’lumotlariga tayanilmoqda. Bunday statistikaga esa jamoatchilikda shubha bor. Bunga nima deya olasiz?
— Shuni ta’kidlab o‘tishni istardimki, hozirgi statistika qo‘mitasi avvalgidek emas. Oldingi qo‘mita bilan hozirgisini solishtirish noto‘g‘ri. Statistikada sifat jihatidan keskin o‘zgarish bor. Sohani rivojlantirish uchun Jahon banki tomonidan 50 million dollar ajratilgan, hozirda loyiha amalga oshirilmoqda.

— Yaqindagina 2 yarim million so‘m bir oilaga yetadi, degan gap aytilgan edi. Sizning gapingiz bilan o‘sha gapning o‘rtasida qanday farq bor?
- Men hech qachon bir oilaga shu pul yetadi, deb aytmaganman. Bu shunchaki global miqyosda hisoblanadigan usullardan biri, deganman. Xalqaro tadqiqotlarga ko‘ra 3,2 dollar bir kishi uchun minimum qilib belgilangan bo‘lsa, bu mablag‘ni O‘zbekistondagi xarid qobiliyatiga o‘giradigan bo‘lsak, bir kishiga 5600 so‘m yetishi hisob-kitob qilingan. Agar qaysidir mutasaddi bitta oilaga 2,5 million so‘m yetadi, degan bo‘lsa, bu borada men hech qanday izoh bera olmayman.

— Ko‘plab davlatlarda iste’mol savatchasi mavjud va bu tajriba o‘zini oqlagan. O‘zbekistonda ham iste’mol savatchasini aniqlashga nima halal bermoqda?
— Iste’mol savatchasi bo‘yicha ish olib borilmoqda, ammo buni hisoblab chiqish uchun bir yil vaqt yetmaydi. Biz endigina kambag‘allikni o‘rganish bo‘yicha ish boshladik. Bunga qadar esa 29 yil davomida bu masala ko‘tarilmagan ham. Iste’mol savatchasini aniqlash uchun 5-10 yillab ish olib boriladi. Bizda ham bu jarayon to‘xtab qolmagan, davom etmoqda.

— Kambag‘allik bo‘yicha yigirma to‘qqiz yil ish olib borilmagan, dedingiz. Avvalroq ish boshlashga nima halal bergan edi?
— Siz qancha vaqtdan beri O‘zbekistonda yashayapsiz?
— Butun umr.
— O‘zingiz bu masalada nima deb o‘ylaysiz?
— Bu savolga mutasaddi sifatida siz javob berishingiz kerak!
— Avval bu mavzuga taqiq bor edi, shu sababli ish olib borilmagan.

— Kambag‘allik darajasini belgilovchi yashash minimumi bor. 2020 yilning boshida Jamshid Qo‘chqorov nima sababdan yashash minimumi belgilanmasligini ochiq tan olgan edi. Bunga sabab budjet ko‘tarmasligidami?
— Bu ham sabablardan biri bo‘lishi mumkin. Ammo hali bu narsa chuqur tadqiq qilinmagan. Aholi daromadlarini o‘lchash, degan masala bor. O‘zbekistonda 13 million odam ishlayotgan bo‘lsa, shundan faqat 4,5 millioni soliq to‘laydi. Qolganlarning daromadining hisobi yo‘q. Har bir oila qancha pul topayotganini qayerdan bilasiz? Avvalo bu masalada chuqur tadqiqot o‘tkazilishi lozim. Ko‘pgina hududlarda keskin farq bor. Ba’zi viloyatning ratsioni boshqasidan farq qiladi. Yashash minimumini belgilashdagi faktorlarning hammasi tadqiqotda aks etishi kerakmi yoki yo‘q? Agar istasak, budjetni yetkazish ham mumkin, albatta. Kambag‘allik darajasini pastroq qilib, pulni yetkazish mumkin, ammo bu bilan nima o‘zgaradi? Ish endi boshlandi, biz buning ichiga kirishimiz kerak. Mana, biz «berdi»sini aytgunimizga qadar hamma «hayp»ni ushlab, vahima ko‘tarishdi.
Biz mana shu eksperimentlarda qatnashadigan ishchi guruhni 4 kun o‘qitdik. 60 ga yaqin mutaxassisning har biridan so‘radik: kambag‘al odam degani kim? Kambag‘al odam uyi bo‘lmasa, mashinasi bo‘lmasa, jamg‘armasi bo‘lmasa, o‘sha odam kambag‘al, deb aytishdi. Bu ham bir dunyoqarash.
O‘rtoqlar sizda o‘rtahol va kambag‘al oila o‘rtasida anglashilmovchilik borga o‘xshayapti. Odamlarni o‘qitish bilan ko‘proq shug‘ullanishimiz kerak ekan. Aholida tushunmovchilik bo‘lsa, juda og‘ir bo‘ladi. Biz mana shu tushunmovchilikni bartaraf etishimiz kerak.

— Statistik me’yorni hisoblashda turli jarimalar ham inobatga olinganmi?
— Bizning tadqiqotda jarima, bir million, ikki million degan gap yo‘q. Bu yerda gap odamning minimal ehtiyojlarini qondirish haqida ketmoqda. Bunday vaqtda birinchi navbatda oziq-ovqat inobatga olinadi. Har bir odam jarima to‘lashi kerak, degan norma bormi? Yo‘q! Har bir odam nimadir iste’mol qilishi shart deganichi, bormi? Bor!

— Mamlakatda monopoliya, korrupsiya bor ekan, muammo bo‘laveradi. Bu borada vaziyat qanday?
— Monopoliya iste’molchiga qay darajada ta’sir o‘tkazishi va kambag‘allikni qisqartirishda o‘rnini o‘rganishimiz kerak. Hozir bu savolga javob bera olmayman. Chunki bu bo‘yicha tadqiqot hozircha o‘tkazilgani yo‘q.

— Hozirda turli daftarlar tashkil etilmoqda. Buning kambag‘allikni qisqartirishda o‘rni?
- Kambag‘allikka qarshi kurashda o‘lchamlar, qatlamlar o‘rganiladi. Pandemiya vaqtida temir daftarlar samarali institut sifatida o‘zini ko‘rsatdi. Daftarga oilaning holati to‘liq kiritiladi. Bu esa kambag‘allikka qarshi kurashda yaxshi tajriba sifatida tan olinmoqda.

— Kommunal to‘lovlar va kiyim-kechak ham birlamchi ehtiyoj sirasiga kiradi. Siz aytgan summada kommunal to‘lovlar va kiyim-kechak inobatga olinganmi?
— Yo‘q.

— O‘zbekistonda kambag‘al, o‘rtahol va boy oilalar o‘rtasidagi farq aniqlanganmi?
— Yo‘q, aniqlanmagan. Hali kambag‘allik chegarasi o‘rganilmoqda. Boshqa tadqiqotlar o‘tkazilmagan.