Jahon sog‘liqni saqlash tashkiloti COVID-19ni pandemiya deb e’lon qilganidan sakkiz oydan ko‘proq vaqt o‘tganiga qaramasdan yangi virus haqidagi ilmiy tushunchalar rivojlanishda davom etmoqda.

Biroq bitta savol haligacha javobsiz qolmoqda. Pandemiya tugar ham, ammo qanday tugaydi?..

Hozirgi ilmiy tushunchalarimizga ko‘ra, faqatgina vaksina bu pandemiyaga chek qo‘yadi, ammo ungacha qanday yetib boramiz? Pandemiya jarayoni baribir intiho topadi, axir boshqa virusli pandemiyalar qanday bo‘lmasin tugagan. Masalan, 1918-1919-yillardagi «ispan grippi» pandemiyasini olaylik.

Ushbu pandemiya XX asrda eng xavflisi bo‘lgan; u 500 millionga yaqin odamni yuqqan va kamida 50 million odamni, shu jumladan AQShda 675 ming kishining hayotiga zomin bo‘lgan. Shu vaqtdan beri viruslar va vaksinalarni ishlab chiqish bo‘yicha ilmiy bilimlar ancha rivojlangan bo‘lsa-da, bugungi kunda butun dunyoda aniq bir vaksina koronavirusga qarshi tura olmayapti. Ko‘plab vaksinalar klinik sinovda bo‘lsa ham, hali to‘la standardlarga javob bermaydi.

Olimlarning fikriga qaraganda, bu virus ham boshqalari kabi tugagach ham yillar davomida o‘rganiladi, shunga qaramasdan avvalgidek ba’zi sirlar ochilmay qolishi mumkin. Pandemiya tugashi uchun, kasallik bilan kurash shu darajaga yetishi kerakki, uni nazorat qilishimiz va virus tarqalishi uchun yetarli miqdordagi xostlarni topa olmaydigan darajaga yetishimiz kerak.

1918-yilgi pandemiya avvaliga 1919-yil bahorida tarqalish to‘xtatilgan deb hisoblangan, deb yozadi Time jurnali. Ammo u  1920-yil boshida paydo bo‘ldi.

Boshqa gripp turlarida bo‘lgani kabi, bu gripp qish oylarida faollashishi mumkin edi. Odamlar uy sharoitida ko‘proq vaqtni bir-biriga yaqinroq joyda o‘tkazganliklari va sun’iy issiqlik terini quritgani, burun va og‘iz terisidagi yoriqlar «virusga kirish uchun ajoyib imkoniyatlarni» ta’minlaganligi sababli virusning tarqalishi juda faol bo‘lgan, - deydi shifokor Michigan universiteti tibbiyot tarixi markazi direktori Govard Markel.

Govard Markelning ta’kidlashicha, gripp «sovuq ob-havo chekingach tinchlanishga moyil, ammo buning sababini hech kim bilmaydi».

1920-yil o‘rtalariga kelib, grippning belgilari haqiqatan ham pasayib ketdi, pandemiya ko‘p joylarda tugadi, garchi pandemiyaga qarshi aynan bir vaksina bo‘lmasa ham.

«Pandemiyaning oxiri virus butun dunyo bo‘ylab tarqalib bo‘lgach tugaydi. 1920 yilda dunyo aholisida yuqumli kasallik yana bir bor pandemiyaga aylanishi uchun yetarli darajada yuqadigan odamlar yo‘q edi», deydi tibbiyot tarixchisi J. Aleksandr Navarro Tibbiyot tarixi markazi direktorining yordamchisi. «ommaviy immunitet»ga ega bo‘lgan yetarlicha odamlarga ega bo‘lganingizda, infeksiya asta-sekin yo‘q bo‘lib ketadi, chunki virusga yangi sezgir xostlarni topish qiyinroq bo‘ladi, virus yangi organizmlarnigina zabt etadi».

Aleksandr Navarro «ommaviy immunitet» haqida gapira turib shunday dedi: «Pandemiya oxiriga kelib dunyo aholisining uchdan bir qismi virusni yuqtirishi kerak». (Ayni paytda dunyo aholisining qariyb yarim foizi yangi koronavirus bilan kasallanganligi ma’lum).

1918 yildagi pandemiya oxirgi pandemiya emas edi. O‘sha pandemiyaning ham tugashi amir mahol bo‘lgan. Chunki u paytda sog‘liqni saqlash sohasi bugungidek zamonaviy texnikaga ega emas edi, ammo «ommaviy immunitet»ning shakllanishi, ijtimoiy masofani saqlash g‘alabaga sabab bo‘lgan. Virusning tarqalishini to‘xtatish bo‘yicha sog‘liqni saqlash bo‘yicha tajribalar bugungi kunga ham juda muhim edi: niqob taqish, bemorlarni tez-tez qo‘l yuvish, karantin va izolyasiya qilishni targ‘ib qiluvchi kampaniyalar, maktablarni, jamoat joylarini yopishni targ‘ib qiluvchi kampaniyalar orqali fuqarolar sog‘lom bo‘lishga da’vat etildi. Muhim bo‘lmagan korxonalar, savdo markazlari, jamoat joylari virusning tarqalishining oldini olish uchun edi.

Sog‘liqni saqlash xodimlari ushbu choralarning barchasini virus yoki bakterial infeksiya bilan shug‘ullanganligini aniq bilmaganlariga qaramay qabul qildilar; grippni isbotlagan tadqiqotlar virusdan kelib chiqadi va 1930-yillarga qadar bakteriyaviy kasalliklar chiqmagan. Faqatgina 2005-yilgacha «Science and Nature» gazetasidagi maqolalar 1918-yilgi pandemiyaga sabab bo‘lgan gripp shtammining genomini xaritalashning o‘n yillik jarayonini to‘xtatdi.

Bir asr o‘tgach, dunyo boshqa turdagi bo‘lsa ham, virus keltirib chiqaradigan yana bir pandemiyaga duch kelmoqda. COVID-19 grippga emas, balki yangi koronavirusga sabab bo‘ladi, shuning uchun olimlar hanuzgacha uning qanday harakat qilishni o‘rganmoqdalar. Gripp qishda faolroq bo‘lsa-da, Markel ta’kidlaganidek, 1918-yilgi gripp mavsumiy grippdan «biz hozir kutganimizdek» to‘xtadi - COVID-19 yozda AQShda faol bo‘lgan. Shifokorlar, pandemiya haqiqatan ham dunyo aholisida ham vaksina, ham ma’lum darajadagi ta’sir darajasiga qadar tugamaydi deb kutmoqdalar. «Ishonchimiz komil emas, - deydi Markel,- ammo biz jur’at etamiz».

Shunga qaramay, bu orada odamlar pandemiya ta’sirini cheklash uchun harakatlarga yordam berishlari mumkin. Bir asr oldin jamoat salomatligi masalasida tashabbuskor bo‘lish hayotni saqlab qoldi va bugun ham buni amalga oshirishi mumkin.

Time jurnalidan ayrim qisqartirishlar bilan tayyorlandi.