Qon donorligi nima?

Qon donorligi — donor tomonidan qon va yoki uning tarkibiy qismlarini ixtiyoriy ravishda berishdir. Donordan olingan qon tibbiyotda bir qancha maqsadlarda ishlatiladi:

• tadqiqot va ta’limda;
• qon komponentlari, dori vositalari ishlab chiqarishda;
• turli baxtsiz hodisalar natijasida jarohat olib, qon yo‘qotgan odam hayotini saqlab qolishning yagona chorasi sifatida;
• gematologik, onkologik kasalliklar bilan og‘rigan bemorlarga uzoq muddat rejali qon quyishda.

Odam hayot-mamotini hal qiluvchi bu qonning yagona manbai – donorlardir. Shuning uchun qon donorlari butun dunyoda alohida hurmat qilinadi.

O‘zbekistonda qon donorlari yetarlimi?

Respublika qon quyish markazi rahbari, tibbiyot fanlari doktori A’lonur Saidovning aytishicha, JSST tavsiyalariga ko‘ra, aholini qon tarkibiy qismlari bilan ta’minlash uchun qon topshirishlar soni 1000 nafar aholiga kamida 10 nafar yoki aholining 1 foizini tashkil qilishi kerak.

Yurtimizda bu ko‘rsatkich o‘tgan 2022 yil 1000 nafar aholiga qariyb 7,5 nafarni tashkil etgan. Demak, O‘zbekistonda qon donorlari soni yetarli emas. 

Kim qon donori bo‘lishi mumkin?

O‘z qoni va uning tarkibiy qismlaridan bir qismini tibbiyot ehtiyojlari uchun ixtiyoriy ravishda beruvchi jismoniy shaxs donor hisoblanadi.   Butun dunyoda va O‘zbekistonda ham donor bo‘lishning ma’lum talablari bor.

O‘zbekiston qonunchiligiga ko‘ra, 18 yoshdan 60 yoshgacha bo‘lgan sog‘lom odam ixtiyoriy ravishda qon topshirishi mumkin. Tana vazni 50 kilogramm va undan kam bo‘lgan, bo‘yi 150 sm va undan kam bo‘lgan shaxslar sog‘ligiga jiddiy zarar yetmasligi uchun terapevt shifokorning yozma xulosasi asosida donor bo‘lishlari mumkin.

Bundan tashqari, donor bo‘lishga qarshi ko‘rsatma hisoblangan bir qator kasalliklar ham bor. Bu kasalliklar ro‘yxati Qon va uning tarkibiy qismlarini topshirish tartibi to‘g‘risidagi nizomda to‘liq keltirilgan. Xususan:

• onkologik va qon kasalliklari,
• qandli diabet,
• yurak-qon tomir kasalliklari,
• virusli gepatitlar, OIV infeksiyasi, OITS va boshqa yuqumli kasalliklar,
• ruhiy buzilishlar kabi holatlarda qon donori bo‘lishga ruxsat etilmaydi.

Shuningdek, nizomda vaqtinchalik qarshi ko‘rsatmalar ro‘yxati ham berilgan bo‘lib, kasallikning og‘ir-yengilligi va bo‘lajak donor holatiga qarab, 48 soatdan 3 yilgacha donorlikdan vaqtincha chetlatib turilishi mumkin. To‘liq ro‘yxat nizomda keltirilgan.

Qon topshirish tartibi qanday?

O‘zbekiston fuqarolari qon topshirish uchun shaxsini tasdiqlovchi quyidagi hujjatlardan biri bilan murojaat qilishi mumkin: pasport, ID-karta, yangi namunadagi milliy haydovchilik guvohnomasi, harbiy xizmatchilar esa, harbiy hisobga olish hujjatlari.

Chet el fuqarolari va fuqaroligi bo‘lmagan shaxslar — chet el fuqarosining va fuqaroligi bo‘lmagan shaxsning ID-kartasi, milliy pasporti yoki chet davlat fuqaroligiga mansubligini tasdiqlovchi boshqa hujjatlar bilan qabul qilinadi.

Shundan so‘ng donor tibbiy ko‘rikdan o‘tkaziladi. Umumiy ko‘rikda donorning qon bosimi, gemoglobini, tana harorati, tana vazni bo‘yi o‘lchanadi. Qo‘shimcha ma’lumotlar olish uchun tibbiy savolnoma to‘ldiriladi. Unda donorning yoshi, ish yoki o‘qish joyi, oxirgi marta qachon qon topshirganligi kabi savollarga javob olinadi. Hech qanday qarshi ko‘rsatmalar aniqlanmasa, donordan besh yuz millilitrdan, shuningdek laboratoriya tekshiruvlari uchun qirq millilitrdan ortiq bo‘lmagan qon olinadi.

Donor necha martagacha qon topshirishi mumkin?

Qon topshirish davriyligi Sog‘liqni saqlash vazirligi belgilagan tartibga ko‘ra, erkaklar uchun bir yilda 5 martadan, ayollar uchun esa 4 martadan oshmasligi kerak. Donor organizmidagi temir zaxirasini to‘ldirish uchun har bir qon olishdagi vaqt oralig‘i erkaklar uchun 2 oy, ayollar uchun esa 3 oydan kam bo‘lmasligi kerak.

Donorning qanday huquqlari bor?

Qon donorligini targ‘ib qilish va rag‘batlantirish uchun donorlarga bir qancha imkoniyatlar yaratilgan. Qon va uning tarkibiy qismlari donorligi to‘g‘risidagi qonunga ko‘ra,

• avvalo donorlik ixtiyoriydir, shaxsni majburlab qon topshirtirishga yo‘l qo‘yilmaydi
• qon topshirish jarayoni donor uchun bezarar o‘tishi ta’minlanishi lozim
• donor ixtiyoriga ko‘ra, qon bepul yoki pulli asosda topshirilishi
• qon olingach, donorga bepul ovqat yoki ovqat puli berilishi
• donor qon topshirgan kuni va ertasi oylik maoshi saqlab qolingan holda dam olishi mumkin. Dam olish kunlari donorning ixtiyoriga qarab, mehnat ta’tiliga qo‘shilishi ham mumkin.

«O‘zbekiston Respublikasi faxriy donori» ko‘krak nishoni kimlarga beriladi?

Vazirlar Mahkamasining qaroriga ko‘ra, Faxriy donor ko‘krak nishoni bilan o‘z qonini kamida qirq marta yoki uning tarkibiy qismlaridan bir qismini kamida oltmish marta bepul topshirgan O‘zbekiston fuqarolari mukofotlanadi.

 Bu unvon donorga nima beradi?

Taqdirlangan donorga ko‘krak nishoni, guvohnoma va pul mukofoti beriladi. Mukofot puli bazaviy hisoblash miqdorining o‘n besh baravari miqdorida etib belgilangan.  Hozirda bu 4 mln 950 ming so‘mga teng.

Shuningdek, faxriy donorlar

• o‘zi uchun qulay bo‘lgan vaqtda yillik asosiy mehnat ta’tiliga chiqishi;
• shahar jamoat transportining barcha turlaridan (yo‘nalishli va yo‘nalishsiz taksilardan tashqari) bepul foydalanishi;
• davlat sanatoriy-kurortlarda davolanish uchun yo‘llanmalarni navbatsiz olishi mumkin.

Rekordchi donor kim?

Dunyo bo‘yicha rekord o‘rnatib, Ginnessning rekordlar kitobiga kirgan qon donori – avstraliyalik Djeyms Xarrison. U hayoti davomida 1173 marta qon topshirgan. 

Xarrisonning donorlik tarixi ham qiziq. U 14 yoshida og‘ir jarrohlik amaliyotini boshidan o‘tkazadi va zudlik bilan unga 13 litr donorlik qoni zarur bo‘ladi. Donorlar qoni hayotini saqlab qolganini tushungan Xarrison, kelajakda o‘zi ham donor bo‘lishini maqsad qilgan. Shundan keyin 18 yoshga to‘lishi bilanoq qon topshirishni boshlagan.

1960 yillarda Avstraliyada yangi tug‘ilgan chaqaloqlar o‘limi statistikasi keskin oshib ketadi. Tadqiqotlar bu fojiali statistikaning asosiy sababi ona va homilaning rezus faktorlari mos kelmasligi ekanini ko‘rsatadi.  Odam qon plazmasidan ajratilgan anti-rezus immunoglobulin in’yeksiyalari yordamida chaqaloqlar o‘limining oldini olish mumkinligini bilgan olimlar mos donorni izlay boshlaydi va donorlik tajribasi o‘sha paytda 10 yil bo‘lgan Xarrisonni topishadi. Xarrisonning qoni shu qadar noyob ediki, uning hayoti bir million dollarga sug‘urta ham qilinadi.

2015 yilgacha Avstraliyada antirezus dorilarning barchasi Xarrisonning qon plazmasidan tayyorlangan. Shu maqsadda rekordchi donor 57 yil davomida har uch haftada qon plazmasini topshiradi.

Xarrison donorlik faoliyati davomida  2 milliondan ortiq chaqaloqlar hayotini saqlab qolgan qahramondir.