O‘zbekiston xalq yozuvchisi, Abdulla Qodiriy nomidagi davlat mukofoti sovrindori Tog‘ay Murod  «Oydinda yurgan odamlar», «Qo‘shiq», «Ot kishnagan oqshom», «Otamdan qolgan dalalar», «Bu dunyoda o‘lib bo‘lmaydi», «Yulduzlar mangu yonadi», «Momo Yer qo‘shig‘i» kabi bir qancha asarlari bilan o‘zbek adabiyoti rivojiga katta hissa qo‘shgan. Uning rafiqasi, yozuvchi va tarjimon, O‘zbekiston Yozuvchilar uyushmasi a’zosi Ma’suma Ahmedova bilan suhbatimiz adibning umr yo‘llari, o‘zbek adabiyotining yorqin va o‘chmas yulduziga aylangan betakror asarlarining yaratilish jarayoni, ulug‘ yozuvchining voqelikka qarashlari haqida bo‘ldi.

 – Ma’suma opa, siz xalqimizning ardoqli yozuvchisi bilan ancha yillar umrguzaronlik qildingiz. U kishini sizdan yaxshi biladigan va siz kabi tushunadigan inson bo‘lmasa kerak. Suhbatimizni Tog‘ay Murodning bolalik yillari, yoshligi, oilasi haqidagi eshitganlaringiz, fikrlaringiz bilan boshlasak.

– U Surxondaryoning inson kiftini kuydirgan quyoshi kabi qaynoq mehri bilan kamolga yetgan, desam mubolag‘a bo‘lmas. Denov, hozirgi Oltinsoy tumanining Xo‘jasoat qishlog‘ida o‘sib-ulg‘ayib, shu qishloqda bolaligining beg‘ubor damlari, yoshligining orzularga oshno pallalari o‘tgan. Ota-onasi juda mehribon kishilar bo‘lgan, ularning muhabbatiga chulg‘anib, o‘gay ota qo‘lida ulg‘ayayotganini sezmagan ham. Otasi Bo‘rivoy ota veterinar-shifokor bo‘lsa-da, qalbi san’atga oshufta bo‘lib, dutor chalib ashula aytar, o‘g‘li ikki yoshdaligida yashin-chaqmoq, ya’ni momaqaldiroq tufayli olamdan o‘tgan ekanlar. Albatta, bu yoshdagi bola otasini eslay olmasligi tabiiy. Tog‘ay akaning ismi ham dunyoga kelishi bilan bog‘liq. Onasining aytishicha: «Tog‘asinikida tug‘ilgani uchun otini Tog‘ay qo‘ydik, murodiga yetib yursin, deb Tog‘aymurod qo‘ydik».

Tog‘ay akaning adabiyotga mehri ham Xo‘jasoat qishlog‘ida o‘zi singari ulg‘aya borgan. O‘gay otasi kolxozda hisobchi bo‘lib, ma’rifatli inson sanalgan ekan. Shuning uchun oilada bolalar tarbiyasiga, ayniqsa, Tog‘ay akaning ilm olishiga alohida e’tibor qaratganlar. Qaynonam Tojixol aya juda oqila, ozoda, orasta va pazanda ayol edilar. Xalq termalari, og‘zaki ijodini yoddan aytar, shu bilan birga, kashta tikish, to‘n, choponlar qavishni yaxshi bilar edilar. Menga ham chopon qavib berganlar. To‘yimizdan keyin yozuvchi Moskvaga, Gorkiy nomidagi Adabiyot ins­titutiga o‘qishga ketganlarida yonimda bo‘lib, menga surxoncha zig‘ir yog‘li osh pishirishni ham o‘rgatganlar. Ular ivitgan qatiqni naq qaymoq derdingiz… 

– Ona-bolaning bir-biriga munosabati qanday edi?

– Birinchi kelganlarida Tog‘ay aka Moskvaga ketgan paytlari bo‘lib, men ularning telefonda gaplashganlarini eshitib, hayron qolganman: ona o‘z o‘g‘li bilan sizlab gaplashdi. «Nega o‘g‘lingizni sizlab gapiryapsiz?» deb so‘raganman. «Yoshligida sen derdim, hozir u katta odam bo‘ldi, o‘qidi, ilmli bo‘ldi. Men o‘qimagan, bir omi ayol bo‘lsam, u katta ilmga ega, katta odam. Ilmini hurmat qilib, «siz», deyishim kerak», deganlar. U kishidagi ichki madaniyatni ko‘rib hayratlanganman.

– Yozuvchi adabiyotga qanday qiziqib, mehr qo‘yganlari haqida gapirib berganmilar?

– U kishi adabiyotga muhabbat uyg‘otgan inson maktab kutubxonachisi, Qozondan kelib qolgan tatar ayoli Xadicha Botirshina ekanligi haqida 2003-yilda «Yoshlik» jurnaliga bergan intervyusida batafsil hikoya qilganlar... «U kutubxonadagi va kutubxonachi tavsiya qilgan barcha kitoblarni o‘qib bo‘lgandan keyin Xadicha opaning shunday deganini e’tirof etadi: «Ana endi adabiy lavhalar mashq qil!»

«Men adabiy lavhalar mashq qildim. Rayon gazetasiga jo‘natdim. Gazeta lavhalarimni bosmadi. Men konvert betlariga gullar chizib jo‘natdim. Adabiy lavha chekkalariga bulbullar rasmini chizib jo‘natdim. Adabiy lavha tepasiga og‘zida gul tishlab turgan kaptar rasmini chizib jo‘natdim. Baribir gazeta adabiy lavhalarimni bosmadi. Bir kuni rayon gazetasida ilk bor mening ismi-sharifim bilan bir maqola paydo bo‘ldi. Hayron bo‘ldim. Men bunaqa maqola jo‘natmagan edim. Hamma meni tabrikladi. Men bildirmay, gerdayib yuraverdim. Biz shunaqa yozamiz, deb qo‘ydim. Adabiyot o‘qituvchimiz Hamza Hamroyev meni chetroqqa olib bordi.

«Gazetani ko‘rdingmi? – dedi. – O‘shani sening nomingdan men qildim. Gazeta xodimlariga ham tayinlab keldim. Ana endi g‘ayrat qil».

Darhaqiqat, Hamroyev rayon, oblast gazetalarining shtatsiz muxbiri edi. Ana shundan keyin gazetada muntazam chiqib turdim. Yaqinda uyimizga oriq bir chol kirib keldi. Oppoq soqollari ko‘ksiga tushadi. Bu chol o‘sha adabiyot muallimimiz Hamza Hamroyev edi. «Umrim pedagoglik bilan o‘tdi, – dedi Hamroyev. – Sizni o‘qitganim uchun pedagoglik umrimdan mingdan-ming roziman».

Otasi Tog‘ay akani 7-8 bola tug‘ilib, shular orasida omon qolgan yolg‘iz qizi Orzugul bilan birga kamolga yetkazgan, universitetga kirishini qo‘llab-quvvatlagan. Taqdir ekan, keyin u kishi boshqa ayolga uylangan va bu ishini o‘zi o‘g‘il ko‘rmoqchi ekani bilan izohlagan. Tog‘ay aka oilasidan gap ochilganida o‘gay otasining o‘zini katta qilib, ilm olishiga bosh-qosh bo‘lganini minnatdor bo‘lib, hurmat bilan eslardilar.

– Tog‘ay Murodning Surxondaryo, Parkentu Toshkentga ulkan chinor yanglig‘ tomirlari tutashgan. Sizning sinchkov nigohingiz adibning tabiatida ko‘proq toshkentcha chaqqonlik, chapanilikni ilg‘armidi yoki surxoncha qoni qaynoq, jo‘shqinliknimi?

– Sut bilan kirgan jon bilan chiqadi, degan gap bor xalqda. U kishi hech qachon toshkentlik yoki parkentlik bo‘lib qolgan emaslar. Umrlarining oxirigacha asl Surxon farzandiligicha qoldilar. Ya’ni chapdastligi, jo‘mardligi, bir so‘zliligi, qat’iyatliligi bilan Surxonga sodiq qoldilar.

U shunday yozadi: «Men o‘rta maktabni bitirib, shunday niyat etdim: o‘ttiz-o‘ttiz besh yoshlargacha uylanmayman, oila qurmayman». Bunday niyatdan maqsadi faqat ilm olish edi, ya’ni: «Men faqat bir maqsadni ko‘zladim, o‘ttiz-o‘ttiz besh yoshlargacha jahon adabiyotini o‘qish... Men shu niyat yo‘lida imorat solmadim, mashina olmadim, mansab egallamadim, shon-shuhrat qizg‘anmadim. Men dunyo talashmadim! Faqat izlandim, faqat o‘qidim».

U kishi adabiyotni qismati deb bilgan va shu yo‘lda yashagan va har qanday mashaqqatlarga dosh bera olgan inson edilar. Biz haqiqatan Tog‘ay aka niyat qilgan yoshlarida turmush qurdik, Toshkentda yashadik. Yozuvchi aksariyat Surxondaryoning Vaxshivor degan tog‘li so‘lim qishlog‘idagi o‘zlari ta’rif berganlariday, tog‘chorbog‘da ijod qilganlar. Qanday asar yozayotgan bo‘lsalar, o‘sha yer, o‘sha hudud urf-odatlaridan tortib, o‘tmishiyu bugunigacha, tanovul qiladigan taomiyu, shevasigacha shunchalar puxta o‘rganar edilarki, hattoki oylab, yillab ular orasida yashar, ular bilan birga ishlar edilar. Shu mehnat samarasini adib asarlarida ko‘rishimiz mumkin, shirasi, hayotiyligi, mazmunan teranligi fikrimizga dalil bo‘la oladi. «Otamdan qolgan dalalar» romanini yozish uchun Surxon dalalarida qolib ketganlar.

– Yozuvchi «Otamdan qolgan dalalar» asarining yaratilish tarixi haqida yozar ekan, «Men nimaga erishgan bo‘lsam – barchasi uchun g‘animlarimdan minnatdor bo‘ldim. G‘animlarim bo‘lmasa – men Tog‘ay Murod bo‘lolmas edim», degan fikrni bayon qiladi. Tog‘ay Murodning dushmanlari shunchalik ko‘pmidi?

– Zamon, muhit, qatag‘on yillari, to‘g‘ri so‘zni ayta olmaslik azobi, haqiqatni yozganlarning asarlarini chop etishga qarama-qarshiliklar avj olgan palla... Tog‘ay aka yana bir asari haqida shunday bitiklar bitganlar: «G‘animlarim qoraqurtday g‘imirlab qoldilar. Dunyoda qanaqa mag‘zava bor – meni boshimdan to‘kdilar. Dunyoda qanday fisq-fasod bor – meni nomimga tupuklab yopishtirdilar. Tog‘ay Murod nomimni qop-qora etdilar… «Oydinda yurgan odamlar»ni chop ettirish uchun uch yil sarson-sargardon bo‘ldim». Adib har qanday qarama-qarshilik bo‘lmasin, ruhan sinmas, tushkunlikka tushish o‘rniga faqat maqsad sari intilishdan to‘xtamas edilar. Ana shu xislati u kishini maqsadiga yetkazdi.

– Aksariyat ayollar ijodkorlarning ko‘nglini topib, o‘z orzusidagiday yashab ketish qiyin, deb hisoblaydi. Turmush qurayotganda bu savollar sizni ikkilantirmadimi? Oilangizda ikki nafar yozuvchi, ko‘ngli nozik – ikki buyuk qalb egalari yashab, ijod qilgansizlar. Bu barchaga ham nasib etavermaydigan holat. Avvalo, turmush qurishingiz sabablari haqida gapirsangiz.

– Qur’oni karimda shunday bitik bor: «Taqdir Allohdandir». Men G‘afur G‘ulom nomidagi adabiyot va san’at nashriyotida ishlar, direktor ro‘parasidagi xonada o‘tirardim. Kursdoshlarim Ma’suda va Mirzapo‘lat Toshpo‘latov bilan birga ishlardik. Tog‘ay Murod yozuvchi bo‘lib tanilgan payt­lar edi. Mirzapo‘lat u kishining yangi nashr etilajak «Oydinda yurgan odamlar» kitobiga muharrir qilib tayinlanibdi. Bu haqda Mirzapo‘lat Toshpo‘latov «Men qaytib kelaman» xotiralar kitobida shunday yozadi:

«Tog‘ay Murod nihoyatda jiddiy, har bir gapini o‘ylab gapiradigan, bir so‘zli, o‘z fikrini kishining yuziga dangal aytadigan, dadil hamda katta bilimga ega nuktadon adib edi. Mana, qissalarining bosmaxonadan korrekturasi ham keldi. U o‘sha kuni nashriyotga kelganida men gapni uydagilar, bola-chaqa yaxshimi, deb so‘rashishdan bosh­ladim.

Birdan uning jahli chiqdi. Atrof­­ga bir qarab oldi-da, tashqariga chiq, dedi. Men Tog‘ay akaning orqasidan chiqdim.

– Hozir sen hazil qildingmi yo atayin shunday dedingmi?

U menga birinchi marta sensirab gapirdi. Jahli chiqqani oqarib ketgan yuzidan shundoq sezilib turar edi.

– Nimaydi, hazil qilganim yo‘q, biror nojo‘ya gap aytdimmi? – shosha-pisha shunday dedim.

– Men uylanmaganman.

Talmovsirab qoldim. Rostdan ham uning oila qurmaganligini bilmasdim. Nima deyishni bilmasdan beixtiyor uzr so‘radim.

– Bilmagan bo‘lsang, mayli.

Uning ovozi ohangidan yumshaganini sezib, dadillashdim:

– Nasib bo‘lsa, uylanarsiz, ko‘z ostingizga olganingiz bordir.

– Bor. Qarshingda o‘tirgan Ma’suma bor-ku, so‘ra, shu qiz tegsa, olaman. Bor, kirib so‘ra, – dedi.»

Ishqilib, qarasam, ikki kursdoshim pichir-pichir qilishadi, bir-birini imlab xonadan chiqib ketishadi. Axiri kursdoshlarimga: «Ovozini bir marta eshitay», dedim va buning natijasi o‘laroq, Tog‘ay aka faqat Parkentga qanday borishni so‘raganlar. Na kino, na uchrashuv, na muhabbat izhori bo‘lgan. Taqdir ekan, shu bilan to‘yimiz bo‘lib ketgan.

Hayotda ravon yashab ketish osonmas, hamma oilada ham muammolar bo‘lishi turgan gap. Ikkalamiz ham ijodkormasmizmi, bir-birimizni tushunar edik. Men u kishini qanday bo‘lsa, shunday qabul qildim: injiqligiyu, bolalarcha samimiyligini... Nazarimda Tog‘ay aka hamisha hayotimda bor, yonimda yashaydi.

– Qiziq, umuman tanimagan, bilmagan kishi bilan qanday qilib kelishib, yashab ketgansiz?

– Ular katta yozuvchi edilar, dastlab asarlarini o‘qigan edimu, o‘zlarini ko‘rmagan edim. Chunki ko‘p adabiy tadbirlarda ko‘rinmas, faqat ijod qilardilar. U kishi qalban adabiyot uchun yaratilgan odam edi. Tog‘ay aka bir so‘zli, bir qarashda badjahl ko‘rinar, nihoyatda oriyatli odam edilar. Mabodo suhbatlashsangiz, uning samimiy, soddadilligi, bolatabiatliligini sezardingiz.

Fikrimcha, ikkalamizning adabiyotga qarashlarimiz, intilishlarimiz birligi uchun kelishib keta olganmiz. Suhbatlarimizning negiziy asosi qarashlar, mavzular birligi edi. Tog‘ay aka ruhi suygan odamnigina ko‘ngliga qabul qilar, kirishib ketardi. Adib xuddi yosh ketishini bilganday, vaqtini g‘oyat bebaho ne’mat kabi avaylab sarflardi. Bozor-o‘char zimmasida edi, albatta. Bozordan xarajat qilsalar, hamma mahsulotning eng kattasi yaxshi bo‘ladi, deb o‘ylab, katta-katta piyoz, pomidor ham mayli, bodringning ham eng kattalarini terib olib kelardilar. Agar bozorlikni ko‘rib, xursand bo‘lib, ko‘nglini ko‘taradigan gaplarni aytmasam yoki kamchiligini ayt­sam bormi, barini derazadan bir-bir otardi. Bir kuni qaynonam o‘g‘illarining bozor qilganlaridan xabar topib, «Voy, mening ulim bozorga borayaptimi?» – degandilar ham hayratlanib, ham xursand bo‘lib. Chunki ona to‘qqiz farzandi orasida atigi ikkitasi yorug‘ dunyoda qolganidan, ham yolg‘iz o‘g‘il bo‘lganidan o‘g‘illarini erka o‘stirgan edilar.

– Adibning faqat o‘zigagina xos, hech kimga o‘xshamagan fazilatlari haqida to‘xtalsangiz.

– Mard, tanti va oqqo‘ngil inson... Erta tongda soat 5.00 da turib, yugurishga chiqib ketardilar. Qaynoq sutga solib qo‘yilgan bodom va bir piyola sut u kishining nonushtasi edi. Ko‘p yemas, ko‘p demas va ko‘p kulmas edilar. Murosasoz emasdi: yomon ko‘rganini ham shu zahoti bildirar, munofiqlik, ikkiyuzlamachilikni ko‘rgani ko‘zi yo‘q edi. Samimiyatni qadrlar edilar. Agar yaxshi asar yaratilsa, hatto dushmanining yutug‘i bo‘lsa ham darhol e’ti­rof etardi. Sportni sevar, suzishga borar, yosh yigitligida anhorda morjlar guruhi bilan qalin qor, muzda suzar ekanlar. Jahonga mashhur teran filmlarni qoldirmay ko‘rardi. Biz Milosh Forman, Serjo Leone kabi dunyoga mashhur rejissyorlarning «Amadey», «Kunlardan bir kuni Amerikada» singari filmlarini qayta-qayta tomosha qilganmiz.

– Ishdan kechikkan paytlaringiz osh-ovqatga yordamlasharmidilar?

– Ovqat qilishni umuman bilmasalar, qanday qilib qarashsinlar? Nazdimda, choy damlasa, tagiga oldiradi, degan toifaga kirardilar.

– Ma’suma opa, adib bilan bir-biringizning ijod namunalaringizning ilk o‘quvchisi bo‘lgansiz. Adibning ijodingiz, asarlaringiz, hikoyalaringizga munosabati qanday edi?

– Ijodkorligimni juda qadrlar edilar. Men ularning ko‘nglini olish uchun turli-tuman pishiriqlar pishirsam, undan ko‘ra ikkita hikoya yozsang odamlarga qoladi-ku, der edilar. Juda to‘g‘ri aytgan ekanlar. Mening «Toji opaning tuguni» nomli hikoyamni o‘qiganlarida, bu hikoyada inson fojiasi aks etibdi, deb maqtaganlari esimda. Ellik yoshga kirishim arafasida hikoya­larimni o‘zlari saralab, «Hikoyalar» deb nom ko‘yib berganlar. O‘sha paytlari kitob chiqarish mushkul edi... 2012-yili oltmish yilligimga hamda Tog‘ay akaning xotirasiga bag‘ish­lab chiqargan kitobimni «Hikoya­lar» deb atadim. Adibning yangi asarlarini men birinchi bo‘lib o‘qirdim, albatta. O‘qib bo‘lgach, fikrlarimni so‘rardilar. Qo‘lyozmani o‘qib, biror xato topolmasam, baloga qolardim. Ilk bor «Otamdan qolgan dalalar» romanini o‘qib, hayratdan, hayajondan necha kungacha o‘zimga kelolmaganman. Asarni maqtaganimda, «Men senga maqtov eshitish uchun o‘qitmadim, to‘g‘risini ayt. Biror xato topolmasang, nashriyotda nima qilib ishlab yuribsan muharrir bo‘lib?» – degandi jahllari chiqqanidan tutaqib. «Xato topolmasam nima qilay?» – deganman o‘shanda. Mabodo asardagi xato-kamchiliklarini aytsam, darrov to‘g‘rilab qo‘yardilar. Hozir o‘ylasam, juda to‘g‘ri qilgan ekanlar, axir begona odamdan asar kamchiligini eshitish nechog‘li og‘ir! Tanqid o‘rinli bo‘lsa, to‘g‘ri qabul qilardilar. Asarining mukammalligiga ishonchlari komil bo‘lsa, birovning tanqidu maqtovini o‘qib ham o‘tirmasdilar.

– Yozuvchi asarlarining sahnalashtirilishiga qanday fikrda edilar? Ulardan ko‘ngillari to‘lganmidi?

– Tog‘ay aka asarlari sahnalashtirilishiga qarshi edilar. Bu yozuvchining o‘ziga xos tabiati, o‘z asarlarini bosh­­qa janrda ko‘rishni qabul qila olmaslik ruhiy holatidan kelib chiqadi, shekilli. Axir asaringizni rejissyor o‘zicha talqin qiladi, sizning xayolotingiz yaratgan obrazni boshqa bir ijodkor o‘zgacha ko‘radi. Lekin shunday bo‘lsa-da, baribir Olimjon Salimovga «Ot kishnagan oqshom» va «Oydinda yurgan odamlar» asarini sahnalashtirishga ruxsat berganlar. Shuhrat Abbosov «Otamdan qolgan dalalar» romanini kino qilganlar. «Men romanni ekran uchun yo teatr uchun yaratmadim. Men romanni o‘zbek adabiyotini boyitish uchun yaratdim. Shu bois, asarlarimning ekran yo teatrga qo‘yilishini juda yomon ko‘raman», degan bir intervyusida.

– Tog‘ay Murod asarlarini qayta nashr qildirish, to‘p­lam sifatida muxlislariga yetkazish, turli tillarga tarjima qilib, jahon adabiyoti durdonasiga aylantirish rejangiz bormi?

– Adibning «Bu dunyoda o‘lib bo‘lmaydi» romani fransuz tilida nashrdan chiqdi (Jahongir Sanaqulov tarjima qilgan, 2016-yilda). «Ot kishnagan oqshom» (tarjimonlar Vadim Murodxonov va German Vlasov, «Drujba narodov» jurnali, 2016) va «Oydinda yurgan odamlar» (tarjimon Suhbat Aflotuniy, «Zvezda» jurnali, 2015) «Tarlan» (povesti, 2016) kitobxonlarga taqdim etildi. Hozirda yozuvchi asarlarini boshqa tillarga o‘girish jarayoni davom etmoqda. Istagim – uning go‘zal va betakror asarlari tili, shirasi, koloriti bosh­qa tillarda ham saqlanib qolsa, bizning mard, jasur xalqimiz timsollari o‘zga ellarda ham bor bo‘yicha namoyon bo‘lsa...

– Ma’suma opa, o‘zbekning polvon, chavandoz o‘g‘li, yurti uchun jonfido, kuyunchak farzandi, qalami o‘tkir adibi Tog‘ay Murodning qisqa, ammo sharafli hayot yo‘li haqidagi sermazmun suhbatingiz uchun tashakkur. Yozuvchi bor-yo‘g‘i ellik besh yil umr ko‘rgan bo‘lsa ham o‘zidan umrboqiy, mangulikka daxldor asarlar qoldirdi. Tog‘ay Murod nomi porlab turaversin.

Saodat Matyoqub qizi suhbatlashdi.
(«Adolat» gazetasidan olindi)