Tohir Malik bilan 2-suhbat

Mashhur kitobning qalam haqi – bir qop piyoz!

Quyida boshiga kulfat do‘llari yog‘ilgan Asadbek haqida, kitob uchun navbatda turgan yuk avtomobillari, turk bozoridagi hayratli nigoh, adibning kitob sotgan o‘g‘li, mafiya xususida o‘qiysiz. «Shaytanat»ga nisbatan tanqidlarga munosib javob olasiz. Darvoqe, internetdagi o‘z nomini sir tutgan «donishmand» kim?..

– Asadbek xususida so‘z yuritaylik. Bu qahramon juda ko‘plab bahs-munozaralarga sabab bo‘ldi. Salbiy obraz deganlar ham, ijobiy deguvchilar ham topildi. Siz o‘zingiz esa Asadbekni salbiy qahramon dedingiz. Vaholanki, asar davomida rahmdil kitobxon uni yaxshi ko‘rib qoladi.

– «Rahmdil kitobxon» emas, «rahmdil kinotomoshabin» desangiz to‘g‘ri bo‘ladi. Chunki kitobni o‘qigan odam Asadbekni yaxshi ko‘rishi mumkin emas. Kitobda uning barcha illatlari berilgan. Kinoda esa bironta kamchiligi yo‘q, go‘yo farishta! Farzandlariga «Asadbek» deb ism qo‘yayotganlar ham kinodan ilhomlanishgan.

Kitobdagi Asadbek, shubhasiz, salbiy odam. To‘g‘ri, uning ayrim mardliklari ham bor. Lekin odam o‘ldirgan yoki o‘ldirishga hukm etuvchini yaxshi kishi deya olamizmi? Ba’zilarga Asadbek yaxshi ko‘rinayotganday tuyulishi ham mumkindir. Lekin bu, menimcha, aldamchi tuyg‘u. Diqqat qilaylik: aslida biz Asadbekni yaxshi ko‘rmaymiz, boshiga kulfatlar yog‘ilayotgani uchun unga achinayapmiz. Boshiga nima uchun kulfat do‘llari yog‘ilayapti? Bunga Jalilning gapi javob bo‘ladi: «Xudodan qaytibdi!». Hali Zaynab tug‘ilmasidan oldin qizi xo‘rlangan mushtipar ona ularni qarg‘agan edi, eslaysizmi? «Dunyo shaytonning do‘koni, undan bir narsa oldingmi, shayton haqini undirib olmagunicha tinchimaydi». Asadbek shaytonning do‘konidan ko‘p narsa olgan edi, yillar o‘tib, qizining nomusi va bir o‘g‘lining joni bilan haq to‘ladi. Dunyoda hech qanday zulm jazosiz qolmaydi. Men bu satrlarni atay beshinchi kitobda takrorladim.

Avvallari ijobiy qahramon farishta kabi tasvirlanardi. Holbuki, hayotda butunlay yaxshi odam ham, butunlay yomon odam ham yo‘q. Yaxshining oz bo‘lsa-da, yomon xulqlari, yomonning oz bo‘lsa-da, yaxshi ishlari bo‘lishi tabiiy. Asadbek va uning atrofidagilar, yuqorida aytganimday, jinoyatchi, zulmkor bo‘lib tug‘ilmagan edilar. Ularni o‘tmish jamiyatning adolatsizligi shu holga soldi. Asardagi asosiy g‘oyalardan biri ham shu. Asadbek guruhini o‘tmishning adolatsiz tuzumi tug‘dirgan «alamzadalar to‘dasi» desak ham bo‘ladi.

Ba’zan mendan: «Asadbekday odamning hayotda bo‘lishini xohlarmidingiz?», – deb so‘rashadi. Bu savolga javobim qat’iy: yo‘q. U qanchalik mard bo‘lmasin, qanchalik jabrdiyda bo‘lmasin, jamiyatimizning bundaylardan xoli bo‘lishini istardim. Asadbeklar bizning jamiyatimizda yashashga haqli emas!

– «Shaytanat»ning dastlabki kitoblari chiqqanida ulgurji narxda sotib olish uchun katta-katta yuk avtomobillari navbatda turgani haqida eshitganmiz. Tadbirkorlar, olibsotarlar rosa «soqqa» qilishgan emish. Kitobning ilk adadi qancha bo‘lgan? Va... ko‘pchilik uchun «o‘zganing cho‘ntagi» qiziqarli: tog‘-tog‘ qalam haqi olganingiz rostmi?

– Asar «Sharq yulduzi»da bosilganidan keyin «Yozuvchi» nashriyoti kitob chiqarishni naq ikki yil orqaga surdi. «Asar yaxshi, lekin hajmi katta ekan, kitob sotilmasa, nashriyot katta zarar ko‘radi». Bahonaning tuturuqsizligini qarang! Asar yaxshi bo‘lsa, kitob sotilmas ekanmi? Ikki yildan so‘ng «Sharq» nashriyotiga Bobur Alimov bosh muharrir bo‘lib keldi. Bobur – ustoz adib Shuhrat akaning o‘g‘li, adabiyotshunos olim. «Shaytanat»ning taqdirini bilib, «bizga bering» dedi. Bosh direktor Islom Shog‘ulomov ham taklifni ma’qulladi. Qo‘lyozmani berdim. Kitob tez bosmadan chiqdi. 75 ming nusxada chiqqanini ko‘rib, ochig‘ini aytsam, cho‘chidim. Chunki hali O‘zbekiston nashriyotlarida bu darajada ko‘p kitob bosilmagan edi. Ko‘pi ham 60 mingdan oshmas edi.

O‘g‘limga to‘rtta kitob berib, «Beruniy» metro bekatiga olib chiqib sotib ko‘r-chi, birov olarmikan dedim. Maqsad pul ishlash emas, sinab ko‘rish edi. O‘g‘lim savdo bobida o‘zimga o‘xshagan noshud, o‘rtog‘i bilan birga chiqib bitta kitob sotib keldi. 15 so‘m o‘rniga 10 so‘mga sotibdi.

«Kitobni bir militsioner oldi. «Tohir Malikni yaxshi ko‘raman» deb narxini so‘ramay, 10 so‘m berdi. «Amaki, kitobning narxi 15 so‘m» desam, «Tohir Malikni yaxshi ko‘rganim uchun pul berdim, aslida tekin olsam haqqim bor, men shu yerlarning xo‘jayiniman» dedi. Keyin xo‘jayinligini isbot qilish uchun o‘sha yerda sotilayotgan qurut-pista, saqichlarni bizga tekin olib berdi», — dedi.

Bu gapni eshitib, «Agar militsioner kitobni pulga olgan bo‘lsa, hammasi sotilar ekan» deb ko‘nglim ravshanlashdi. Chindan ham kitob tez sotilib, o‘sha yiliyoq ikkinchi nashri ham bosmadan chiqdi. Keyingi kitoblar 100 ming nusxadan chiqdi. Qayta-qayta nashr qilindi. O‘shandan beri men «Sharq»qa qattiq bog‘landim. «Shaytanat»ga boshqa nashriyotlar ham xaridor bo‘lib, ko‘proq qalam haqi va’da qilsalar-da, «Sharq»qa bevafolik qilmadim. Bu borada shayton vasvasasiga berilmaganim uchun Allohga shukurlar qilaman.

Ko‘pchilik qalam haqi bilan qiziqadi. Kaminani katta boylardan deb o‘ylashadi. «To‘g‘ri, millionerman, faqat pul bobida emas, muxlislarim ko‘pligi bo‘yicha millionerman, pul millioneri ertaga qashshoqlashib qolishi mumkin, muxlis millioneri hamisha baxtli-saodatli bo‘ladi», — deyman. Bir kuni bozorda piyoz olmoqchi bo‘lib, savdolashsam, dehqon ajablanayapti. «Shaytanat»ning uchinchi kitobi chiqibdi, olgandirsiz pulni qoplab», — dedi. «Ha, oldim, kitobning puli bir qop piyozga yetadi», —dedim.

Turkiyada ham shunga o‘xshash holat yuz bergan edi. Men biron shaharga borsam, bozor, do‘kon oralab yurishni yoqtirmayman. Istanbulda katta bozor bor ekan, ozgina yurib boshim aylanib ketdi. Shunda mezbonlarga dedimki, «sovg‘a-salom olishim kerak, bir kishi menga yo‘ldosh bo‘lib, kerakli joylarnigina ko‘rsatsin». Turk yo‘ldoshim mening savdolashayotganimni, arzonroq narsa olmoqchi bo‘layotganimni ko‘rib ajablandi. Bozordan chiqqach, ahvolni bilib, mezbon kuldi: «Biz sizni katta adib, kitoblari yuz ming nusxalab chiqadi, bitta asari yetti qismli, yana bittasi yigirma qismli kino bo‘lgan» deb tanishtirgan edik. Bizda bu mavqedagi yozuvchi juda boy bo‘ladi, bozorda arzon narsa qidirmaydi»...

Ikkinchi kitob chiqqanda tijorat gazetasi birinchi sahifasiga «Tohir Malik bir million so‘m gonorar oldi» deb xabar yozibdi. Senzura idorasiga bir ish bilan kirsam, boshlig‘i bu haqda gapirib, «buncha pul olmaganingizni biz bilamiz, shuning uchun xabarni oldirib tashladim», — dedi. «Bekor qilibsiz. Xabar chiqqanida o‘sha millionni undirib olardim», — dedim. U kishi ajablandi, men tushuntirdim: «O‘g‘rilar olamida «gapirdingmi, javob ber» degan qonun bor. Xabar chiqsa, shubhasiz, bir-ikki o‘g‘ri qiziqib qolar. Uyimga kelar. Hech narsa topolmay, alam qilgach, ularni o‘sha gazeta muharririga yuboraman. Qanday undirib olishni o‘zlari biladi».

Maqtanayapti demangu, qalam haqi men uchun muhim emas. Ishonasizmi, birinchi kitobim 1972 yili chiqqanidan beri barcha kitoblarning bo‘sh shartnomalariga imzo chekkanman. «Menga shuncha miqdorda qalam haqi berasizlar» deb savdolashmaganman. «Imkoniyatingizga qarab beraverasiz» – mening qat’iy amal qiladigan qoidam shu. Qalam haqi berilmagan holatlar ham bo‘ladi, bunda ham indamayman. Chunki Alloh tomonidan bu bo‘sh o‘rin to‘ldirilishiga ishonaman.

«Shaytanat»ning birinchi kitobi chiqqanida muomalada so‘m-kupon edi. Shartnomani shu so‘m-kuponda to‘ldirishganda qarasam, million so‘m-kupon bo‘libdi. Aytilsa og‘iz to‘ladi, qo‘lga olinsa cho‘ntak to‘lmaydi – qadrsiz. Shartnoma ishga tushguncha pul o‘zgardi, milliy valyuta joriy qilindi. Men doim muxlislarga hadya qilish uchun 100-200 ta kitob olardim. Bu safar ham odatimga xilof qilmadim. 200 ta kitob olgach, qo‘limga yangi pulda 45 so‘m berishdi. Bundan ko‘nglim mutlaqo og‘rimadi. Men kitob chiqqaniga xursand edim. Nolimay to‘g‘ri qilgan ekanman. Kitoblar qayta-qayta nashr etilib, qalam haqi «tomib» turibdi. O‘sha yillari «So‘nggi o‘q» asosida yetti qismli videofilm ishlandi. Sahnalashtiruvchi rejissyor quvonib: «Uzatadigan qizimga mebel oldim», — dedi. Men birinchi nabiramga beshik to‘yi qilishga hozirlanayotgan edim. Videofilmning qalam haqiga bitta bolalar karavotini olib quvondim.

Anvarjon, gaplarimning ohangidan sezayotgandirsiz, bu afsus emas. Balki hazil tariqasida aytayapman. Aslida bular ko‘pchilikka aytiladigan gaplar emas. Lekin suhbatimizni yosh ijodkor do‘stlarimiz ham o‘qishsa, ularga ibrat bo‘lsin degan niyatda aytdim. Asar yozayotganda hech qachon qalam haqini o‘ylamang. Aksincha, asaringizdan xalqqa yetadigan nafni o‘ylang. Shunda Allohning o‘zi barakasini beradi.

– Tohir aka, navbatdagi savolim nojoiz bo‘lsa uzr so‘rayman: siz «Shaytanat»dagi kabi biror-bir voqeaga bevosita guvoh bo‘lganmisiz? Umuman, jinoyatchilar, aniqrog‘i, ularning sardorlari bilan, ma’lum sababga ko‘ra, yuzma-yuz gaplashganmisiz?

– Yo‘q, bunday «e’tibor» kaminaga nasib etmagan. Toshkentda mashhur bo‘lgan kishilardan ikkitasini yaqin tanishimning to‘yida uzoqdan ko‘rganman. Yana birini ma’rakada uchratib, ikki-uch og‘iz suhbatlashganman. U kishi tarixga qiziqar ekan, savollariga javob berganman. Mening ular bilan «yaqinligim» shulardan iborat. Yana bitta mashhur odam bor ekan. Bir to‘yda ulug‘ san’atkorimiz Zikir Muhammadjonov bilan yonma-yon o‘tirgan edim. Bir odam to‘yxonaga savlat bilan kirib keldi. Yonlarida ziyrak mulozimlari borligidan uning kimligi bilan qiziqdim. Zikir aka bilan ko‘rishib o‘tishgach, «Kim bu kishi?» deb so‘radim. «Tanimaysizmi? – deb ajablandi Zikir aka. – Nahotki, «Shaytanat»ni yozgan odam tanimasa? Axir Toshkentni ushlab turgan to‘rtta ustunning bittasi shu-ku?». Men ustun uchta deb yurarkanman, to‘rttaligini o‘shanda bildim.

– O‘zingizdan qolar gap yo‘q: «Shaytanat» asaringiz ayrimlar tomonidan tanqidga ham uchradi. Nachora, «mevali daraxtga tosh otiladi» maqoli isbotini topishi kerak. Eng achinarlisi, asarni o‘qimaganlar ham tosh otishga urinib ko‘rishdi. «Shaytanat» muhokamasida o‘zingiz ham ishtirok etishingizga to‘g‘ri kelganmi?

– Afsusli joyi ham shunda. Toshni orqadan otishadi. Hamkasblarim yoki adabiyotshunos do‘stlarimiz yuzma-yuz bahslashishmaydi. Tanqidiy gaplarni kitobxonlar bilan uchrashuvlarda eshitib, ularga tushuntirishga urinaman. Shu e’tirozlardan ayrimlarini suhbatimizda eslasam.

Anvarning o‘zini osishi haqida bir necha uchrashuvda «shariat nuqtai nazaridan bu katta gunoh-ku?» degan tanqidiy fikr eshitdim.

Javobim bunday:

– Ha, albatta gunohi kabira hisoblanadi. Men ham bu holatni oqlamaganman. Asarda «Anvar o‘zini o‘ldirib to‘g‘ri qildi» degan fikr yo‘q. Kitob o‘qiganda ayrim holatlarga g‘oyat ziyraklik bilan munosabatda bo‘lish kerak. Asarda yozuvchi Anvarning bu ishi gunoh ekani haqida bir necha joyda yozgan. Kinoni ko‘rgan, kitobni esa o‘qimagan muxlislarimizga albatta bu narsa ma’lum emas. Kitobda Anvar o‘zini jinnixonada osadi. Kinoda o‘zini jinnixona tomidan tashlaydi. Unisi ham, bunisi ham baribir gunoh. Lekin kinoda muallifning mazkur gunoh ishga munosabati yo‘q. Shu sababli tomoshabin noto‘g‘ri xulosa chiqarishi mumkin. Shu masalada kamina bilan bahslashish istagida bo‘lgan muxlislarimiz ayrim satrlarga e’tibor bersalar yaxshi edi.

O‘z joniga qasd qilishning ulug‘ gunoh ekani asar boshida, hali Anvar tirik ekanida aytilgan. Uning jinnixonadagi so‘nggi tunini eslaylik: hamshira Dilobarga Asqar Qosim she’rlaridan o‘qib berib, «Taqdirim o‘xshaydi, ammo she’riyatiga yetishim mushkul. Balki umrim ham o‘xshar» deganida hamshira: «Umrim?.. U odam tirikmi?» degan savoliga «Yo‘q... o‘zini osgan» degan javobni eshitib dahshatdan titrab ketadi va deydiki: «O‘zini o‘ldirish... mardlik emas... O‘zini o‘ldirsa... katta gunoh bo‘larkan, janoza ham o‘qilmas ekan...». Anvar o‘rnidan turadi. Unga bu haqiqat ayon, lekin ustozini ayblashni istamaydi. Shu bois hozir juvon bilan bahslashishni xohlamaydi...

Anvar fojiasidan so‘ng esa bu bayon bor: «Sobitxon ko‘rpachaga o‘tirishga qiynalgani sababli stulga cho‘kdi-da, shirali ovozda tilovat qildi. Fotihadan so‘ng Risolat kampir odati bo‘yicha «Xudoning irodasi shu ekan-da» deb qo‘ydi. Sobitxon «Onajon, bu xudoning irodasi emas, xudo bandalariga jonlaringga qasd qilinglar deb buyurmagan. Jonga qasd qilish – shayton irodasiga bo‘ysunishdir» demoqchi bo‘ldi-yu, ilmdan bexabar bu ayolning alamli yarasiga tuz sepmay deb tilini tiydi».

5-kitobda esa Zohid «Ko‘p masalalarda Anvar bilan hamfikr bo‘ldi. Faqat... So‘nggi chorasini aqlsizlik deb baholadi» deyilgan. Zaynab o‘zini osmoqchi bo‘lganida, bu ishning gunoh ekani bir necha joyda takrorlangani bejiz emas: «Ammo bunday hollarda astoydil tavba qilmog‘i, hayotdan ko‘z yumar arafasida bir martagina bo‘lsin peshonani sajdaga olib bormog‘i lozimligini bilmaydi. Bilganida edi, titroq barmoqlari otasi tashlab ketgan arqondan sirtmoq yasamoqqa urinmagan, Yaratganning omonatiga xiyonat qilmoqqa tayyorlanmagan bo‘lardi...». «So‘ng sirtmoqqa aylangan, bir shirin jonni olmoqqa shaylangan arqonga qo‘l uzatdi.

«Tashla buni, qizim... bu nima qilganing?».

«Oyijon, endi men chidolmayman…».

«Unday dema, bolam, meni o‘ylamasang ham xudodan qo‘rq. Xudo kechirmaydi bu gunohingni...».

«Xudo nima uchun meni bu azobga soldi? Balki mening o‘limimni xudoning o‘zi istayotgandir? Ha... xohlayapti... «Ota rozi – xudo rozi» deyishadi-ku? Arqonni adam tashlab ketdilar. Adamlardan xafa emasman. To‘g‘ri yo‘lni ko‘rsatdilar…».

Manzura javob bermay, yerga qaradi. Agar bu suhbat Zaynabning xayolida, g‘oyibda emas, haqiqatda, yuzma-yuz ravishda sodir bo‘lganidami edi, Manzura qizining aytganlariga raddiya bildirardi. Manzura garchi bu masaladagi shariat yo‘rig‘ini bilmasa-da, tangri bandalariga bunday o‘limni ravo ko‘rmasligini tushuntirishga harakat qilardi.

Hozir esa Zaynab bu masalani anglamagani uchun ham xayolidagi suhbatda onasidan javob ololmadi. O‘z fikrini to‘g‘ri deb hisob qildi».

5-kitobda bu masalaga yana qaytilgan, Jahongir osganida ham aniq munosabat bildirilgan: «Bir necha so‘zdan iborat gapni aytishdan ko‘ra o‘limni tanlash unga oson tuyuldi – yarim tungacha ruh azobida to‘lg‘onib, hovlidagi tut daraxtidan, uning shoxiga o‘zi tashlagan sirtmoqdan panoh topdi. O‘z joniga qasd qilgani uchun to‘ng‘iz qavmida ketishini, janoza o‘qilmasligini, qiyomatda do‘zax azobi kutib turganini bola bechora bilmasdi...».

Yana ayrim muxlislarimiz kitobni o‘qigan yoshlarning jinoyat ko‘chasiga kirib ketishidan xavotirlanadilar. Ularga bunday javob beraman: agar yoshlarga salbiy ta’sir qilganida bu asarni yozmagan bo‘lardim. Men yoshlarning oq-qorani ajratib olishlariga ishonaman. Nazarimda, yoshlarning birontasi Hosilboyvachcha yoki Kesakpolvonga o‘xshab yashab, ular kabi azobli o‘lim topishni istamasa kerak. Niyatim – jinoyat olamiga qiziqib, mahliyo bo‘lib yurganlarni bu yo‘ldan qaytarishga xizmat qilish. Umuman, u yoki bu kitobni o‘qish natijasida jinoyat olamiga kirib qolgan odamni hali uchratganim yo‘q. Lekin «Shaytanat»ni o‘qish natijasida bu razil olamdan chiqib ketganlar bilan uchrashganim rost.

Diqqat qilinsa, «Nafsning kelajagi zulmdir, zulmning kelajagi esa xorlikdir» degan fikr asarning shiori deyish ham mumkin. Bu kabi asarlarni yozishdan maqsadim shaytanat olami, ya’ni shaytonlarga tobe bo‘lgan jinoyat olami bilan yoshlarni tanishtirib, ularni bu yaramas yo‘ldan qaytarishga urinishdir. Boshqacha aytganda atrofimizda shunday qabih olam borligidan odamlarni ogoh etishdir. Bizning adabiyotimizda hali «qonundagi o‘g‘ri» deb atalmish jinoyatchilar olami bayoni berilmagan edi. Bu olamning shioriga e’tibor bering: «Dunyoda o‘g‘ridan boshqa hech kim inson taqdirini hal qilish huquqiga ega emas!». Mana shunday zulm olamini biz bilishimiz kerakmi? Albatta kerak. Farzandlarimizni bu olam ta’siridan himoya qilishimiz uchun ham kerak. Harholda men shunday bo‘lar degan maqsadda qo‘lga qalam olgan edim. Agar biron-bir asar tarbiyaga xizmat qilmas ekan, yozuvchining urinishlari zoye ketibdi deb hisoblayman. «Qozonga yaqin yursang, qorasi yuqadi…» degan maqol bor. Shaytonlar olamini o‘sha qora qozon deb tasavvur qilaylik. Bu qora qozon ko‘zga ko‘rinmaydi. Shunday ekan, unga yaqinlashish, qorasini yuqtirish xavfi bor. Aziz yoshlarimizni bu xavfdan kim ogoh etishi kerak?

Yana bir narsaga diqqat qilaylik: hali «Shaytanat» yozilmasidan ilgari ham o‘smirlar va yoshlar orasida jinoyatchilik mavjud edi. Har holda men bu asarni o‘qib, odam o‘ldirgan jinoyatchini uchratmadim, ilohim uchratmay! Salbiy ta’sirga doir savollar boshqa asarlarga nisbatan ham, hatto televizorga nisbatan ham aytiladi. O‘ylaylik: hali televizor ixtiro qilinmay turib ham qotilliklar serob edi-ku? Insoniyat hayotidagi birinchi qotillik – Odam Atoning o‘g‘illari Qobil ukasi Hobilni o‘ldirishiga ham kitob yoki televizor sabab edimi?

Sinchkov kitobxonlar «Nima uchun asarda qora bo‘yoqlar quyuq? Ayniqsa, ayollar obrazini ko‘proq qora ranglarda bergansiz?» degan savolga javob olishni istashdi. Bu savol o‘rinli edi. Lekin asardagi «qora bo‘yoqlar» yozish jarayonida quyuqlashmagan, ya’ni kamchilik bo‘lib ko‘rilgan holat tasodif emas. Avval boshdan niyatim shunday edi. Agar eslasangiz, birinchi kitobga yozilgan so‘zboshida «Zamon bergan erkinlikdan foydalanib, turmushimizning qora ko‘chalariga kirishga jazm etdim. Yozganlarimni o‘qib, chor-atrof zimiston ekan-ku deb vahimaga berilmang. Yorug‘ kunda barcha narsalarni ko‘rib turamiz. Qorong‘ida esa ko‘rmaymiz. Urilib, surilib, qoqilib yuramiz. Alqissa, yorug‘ kunning qadriga yetmoq uchun qorong‘ilikni ham ko‘rish lozim emasmi?», — deganman.

Asardagi bo‘yoqlar kimgadir quyuq, kimgadir esa xira tuyulishi mumkin. Bu o‘rinda u yoki bu odamning hayotni qay darajada anglashi, voqealarga munosabati ham muhim. Masalan, Zaynabning taqdiri birovni hayajonga solsa, boshqa bir kitobxon «bunaqa giyohvand ayollarni o‘zim ham ko‘rganman» deb befarq qarashi mumkin. Dunyoda necha milliard odam yashasa, shularning barmoq izlari bir-biriga o‘xshamaydi. Demak, shuncha milliard barmoq izlari mavjud. Shunga ko‘ra, aytish mumkinki, odamlarning fe’l-atvori, his-tuyg‘ulari, dunyoni anglamak zehnlari ham bir-biriga o‘xshamaydi.

«Shaytanat»da, boshqa asarlarda ham havas qilish mumkin bo‘lgan ayollar kam tasvirlanganining sababi bor. Kamina, takror aytaman, shaytonlar boshqaradigan olamni, qora bo‘yoqlarni qalamga olganman. Bu olamda yaxshi ayollarning ko‘p bo‘lishi mumkinmi? Ochig‘i, men yomonlarni tasvirlaganimda yuragimda og‘riq turardi. Bularni yozmaslikni istardim. Lekin na iloj? Ibrat ma’nosida ham yozish kerak edi. Shuning natijasida ayrim muxlislarimiz «Asaringizni o‘qigan odam sizni qahri qattiq inson deb o‘ylaydi» degan aybnomani ham yelkamga ilib qo‘yishdi. Holbuki, bu yanglish xulosa. O‘zingiz bilasiz, men qahri qattiq, beshafqat emasman. Hayotning o‘zi beshafqat. Mening vazifam o‘sha beshafqatlikning bayonini qog‘ozga ko‘chirish, xolos. Zaynabning ruhiy azoblarini qog‘ozga ko‘chirayotganimda qalb og‘rig‘idan qiynalganman.

Ko‘pchilikni Asadbekning o‘lish yoki o‘lmasligi qiziqtiradi. Yoki Jamshid bilan Zaynabning munosabatlari o‘ylantiradi. Aksar kitobxonlar Asadbekning tirik qolishini xohladi. Andijondagi uchrashuvda bir muallim singlimiz: «Men Asadbekni yaxshi ko‘rib qolganman, iltimos, uni o‘ldirmang» dedi. Men hazillashib: «Yaxshi ko‘rishingizni eringiz biladimi?», — deb so‘radim. Singlimiz: «Ha, biladi. Asadbekni u kishi ham yaxshi ko‘radi», — dedi. Bu masalada aytishim lozimki, Asadbek odam sifatida kitobda tirik qolishi mumkindir. Ammo jinoyat olamining sardorlaridan biri sifatida hayotimizda qolishi mumkinmi? Bu masalada ramziy ma’no izlashimizga to‘g‘ri keldi. To‘rtinchi kitobning so‘nggi satrlariga shu ma’nolar jamlanmoqchi bo‘lindi. Yoki Zaynabning taqdirini olaylik: agar u, aytaylik, Gloriya yoki Natasha bo‘lganida majruh erini tashlab, suygani bilan qovushmog‘i mumkin edi. Lekin kimning qizi bo‘lishidan qat’i nazar, u o‘zbek ayoli! O‘zbek ayollari esa kamdan-kam hollarda erlaridan yuz o‘giradilar. Erga ko‘ngillari bo‘lmasa ham ularni og‘ir ahvolda tashlab qo‘ymaydilar. Agar men Zaynabni kitobxonlar istagiga ko‘ra Jamshid bilan qovushtirib qo‘ysam, o‘zbek ayollarining beqiyos fazilatlariga xiyonat qilgan bo‘lardim.

Ba’zan ukalarimiz «Nima uchun Zaynabning uyi qo‘riqlanmaydi?» deb so‘rashadi. Biz chet el mafiyasi haqidagi filmlarni ko‘raverib, ularning uylari hamisha qo‘riqlanadi deb o‘ylab qolganmiz. Xorijdagi jinoiy guruhlar bilan bizdagilarning ancha farqi bor. Maykl Korleone mafiyasiga o‘xshagan to‘dalar saksoninchi yillarda bizda yo‘q edi. Guruhlar orasidagi «urush»lar ham yetilmagandi. Shuning uchun ham ularni katta kuch bilan qo‘riqlashga hojat yo‘q edi. Shunday bo‘lsa-da, bu savolga to‘rtinchi va beshinchi kitobda javob berishga hojat sezildi. Kinofilmda Asadbekning va boshqalarning uylari g‘oyat serhasham ko‘rinishda. Holbuki, voqea sodir bo‘lgan yillari bunaqa saroymonand uylar yo‘q edi. Hosilboyvachcha otilgan basseynlar ham yo‘q edi.

Yana jiddiy tanqidlar masalasiga qaytsak, tanqidni yaxshi ko‘radigan odam bo‘lmasa kerak. Lekin tanqid ikki xil bo‘ladi. Agar xolis bo‘lsa, undan yuz o‘girish nodonlikdir. Agar tanqid ichiqoralik, hasad mevasi bo‘lsa, undan qo‘rqqulik. Hazrat Umar kamchiligini aytmaydigan do‘stdan foyda kamligi haqida ibratli gap aytgan. Shunga ko‘ra har bir odam tanqidga chidamli bo‘lsa o‘ziga foyda. Xolis tanqid uchun minnatdor bo‘lish joiz. Tanqid zamiriga xusumat joylashgan bo‘lsa, bu tanqidchiga insof tilashdan o‘zga choramiz yo‘q.

Men tanqiddan birdaniga lov etib yonmayman. Diqqat bilan eshitaman. Agar tanqid noto‘g‘ri bo‘lsa, ko‘p ham achchiqlanmayman. Chunki har bir odam har bir masalada o‘zining tanqidiy fikrini bildirish huquqiga ega. Ba’zi xato fikrga asoslangan tanqid beg‘araz bo‘lishi ham mumkinki, ulardan mutlaqo ranjimaslik kerak. U yoki bu asarni barcha bir xil sevishga majbur emas. Asarimni barcha bir xil sevsin, e’zozlasin deb talab qiluvchi yoki umid qiluvchi yozuvchi nodondir. Agar tanqid to‘g‘ri bo‘lsa, men ko‘proq o‘zimdan ranjiyman. Tanqidchidan emas, o‘zimdan xafa bo‘laman. «Shu oddiy narsaga aqling yetmadimi?» deb o‘zimni o‘zim koyiyman. E’tiborsizligim tufayli shu kamchilikka yo‘l qo‘yganim meni ko‘p qiynaydi. Ma’lum fursat o‘tgandan keyin yozganlarimni o‘qib, o‘zim ko‘proq xatolar topaman. Beshinchi kitobni yozish jarayonida avvalgi to‘rtala kitobni qayta o‘qib, tahrir qildim. Xatolar, chalkashliklarga duch kelganda yuragim achidi.

Bizning tanqidchiligimizda ko‘ngilni xira qiladigan holatlar ham uchrab turadi. Siz aytgandek, ba’zi do‘stlarimiz asarni o‘qimay turib tanqid toshlarini otadilar. Yoshligimda bir yozuvchi taniqli yozuvchining yaxshi asarini tanqid balchig‘iga bulab tashladi. Ayrim gaplaridan sezdimki, asarni to‘la o‘qimagan. Ma’lum bo‘lishicha, kitobning boshidagi bittagina jumlani o‘qigan ekan. Yana ma’lum bo‘lishicha, kitobni emas, kitobning muallifini yoqtirmas ekan. Bunday illat o‘zaro suhbatlar doirasidan chiqib, katta yig‘inlardagi minbardan ham joy olardi. Ayrim ijodkorlar o‘zlaridan oldingi notiqlarning u yoki bu asarga nisbatan bildirgan tanqidiy fikrlarini «terib-terib» olib, o‘zlari yoqtirmagan adiblarni «tuzlashardi». «Shaytanat»ga nisbatan ham shunday hollar yuz berdi. Hatto bir do‘stimiz «Shaytanat» saviyasi past o‘quvchilarga mo‘ljallangan» deb gazetada yozdi. O‘qimay turib shunday deyishlariga chidash mumkindir, lekin bu tanqid menga qaratilmagan, so‘zlarga diqqat qilaylik: «saviyasi past» deb kitobxon haqorat qilinayapti. Agar «Shaytanat»ni adib past saviya bilan yozgan» deganida va bu da’vosi misollar orqali isbot etilganda unga «rahmat» derdim va kamchiliklarimdan qutulish chorasini o‘ylardim (bu haqda uchinchi kitob so‘ngida yozgan edim, takror uchun aybsitmang).

Tanqidlarning ko‘prog‘i asarni «bismillah» bilan boshlashimga va oyat-hadislardan foydalanishimga nisbatan bo‘ldi. Tanqidchilarning fikriga ko‘ra badiiy asar «bismillah» bilan boshlanmasligi kerak ekan. Detektiv adabiyotda oyat va hadislar ishlatish ham xato hisoblanar ekan. Mazkur nashrni tayyorlayotganimdan xabar topgan bir adabiyotshunos olim «diniy gaplarni chiqarib tashlasin» degan nasihatlarini kaminaga yetkazdi. Xo‘sh, men bu tanqidlarga qanday javob berishim kerak?! Zamon o‘zgarayapti-yu, ammo do‘stlarimiz ongidagi ateistik qarashlar qotganicha qolaveribdi-da! Bu do‘stlarimizning ustozlari o‘tgan asrda hazrat Navoiy asarlaridan Allohga hamd aytilgan satrlarni olib tashlab nashr qildirishgan edi. Shu an’ana hanuz davom etaveradimi? Qachongacha? Yana bir do‘stimiz «Beshinchi kitobni o‘qidim, yaxshi. Faqat bitta kamchiligi bor: bunisi sal diniyroq bo‘lib qolibdi» dedi. Kamina dedimki: agar chindan shunday bo‘lsa, bu kamchilik emas, fazilatdir.

O‘tgan yili internetda nomini yashirgan bir odam «Tohir Malik «Shaytanat»ni yozganidan afsusda» deb yozibdi. Ajab! Nega afsuslanishim kerak? Har bir asar yozuvchining farzandidek gap. Yaxshimi-yomonmi, to‘lg‘oqlar bilan yuzaga keladi. Bu asarni yozishga o‘n besh yildan ko‘proq umrimni sarf etdim. Ikki ming besh yuz sahifa qog‘ozni qoraladim va ularni o‘zim oqqa ko‘chirdim. Yozuv mashinkasida oqqa ko‘chirilganda (u paytlar kompyuterim yo‘q edi) ikki ming betdan oshdi. Millionlarcha harfu nuqtalarni bittalab terganman. Shu mehnat mevasidan kechishim kerakmi? Men hatto saviyasi pastligi uchun nashr etilmagan, sandiqda chang bosib yotgan asarlarimdan ham voz kechmayman. Chunki undagi maromiga yetmagan qahramonlar bilan ham uzun tunlar birga bo‘lganman.

Internetdagi «donishmand»ning agar dili pokiza bo‘lsa, niyati xolis va xayrli bo‘lsa nomini yashirarmidi? Bu kabi gaplarni men tanqid emas, yozuvchining asabiga tegish uchun qilinadigan qitmirlik deb bilaman. Agar yana shunday qitmirlar bo‘lsa, ularga deymanki: azizlar, o‘zingizni ko‘p qiynamang, mening asabim uncha-buncha fitna-yu fisqu fujurlarga buzilavermaydi. Kishi o‘zgalarga yomonlik tilagandan ko‘ra o‘ziga hidoyat, iymon, oilasiga halovat, ijodkorlar esa ijodlariga iymonli ilhom, parvoz va barakot tilaganlari yaxshi emasmi?

«Tohir Malik gurunglari» kitobidan

 Davomi bor

(Uchinchi suhbatda «Shaytanat» filmi, ssenariy yozishni istamagan muallif, Yodgor Sa’diyevdan talab qilingan aliment xususida bilib olasiz. Nega Jahongir Qosimov rejissyorlikdan bosh tortdi? Va hokazo...)