«Рақамлар дунёни бошқармайди, улар дунёнинг қандай бошқарилаётганини билдиради». Немис мутафаккири Йоҳанн Гётенинг фикри бу. Рақам қутлуғ қадам, фаолият сарҳисобига ишора, аслида. Ўзбекистон Ресубликасининг «Давлат тили ҳақида»ги Қонунининг қабул қилинганига 30 йил тўлди. Бу рақам халқ тақдири, унинг ўзлиги ва сўзлигига, миллий ва маънавий қадриятларини асраб қолиш каби ижтимоий-сиёсий моҳият касб этувчи халқимизнинг халқаро майдондаги ўрни ва рутбасига дахлдордир.

Элнинг нуфузи тилининг қиймати билан белгиланишини ҳаммамиз биламиз. Қайсидир маънода баъзи нарсаларга шунчаки қараш мумкиндир, лекин тил масаласига асло бефарқ бўлиш мумкин эмас. Чунки, у халқнинг борлиги, бойлиги ва борлиғидир. Миллатнинг руҳи, руҳониятининг ойнасидир. Чунки у мавсумий мавзу эмас. Унга ҳар дамда, ҳар қадамда эҳтиёж сезамиз.

Очиғини айтиш керак, халқимизнинг айрим қатламида эътиборсизлик, тилдан тўғри фойдалана олмаслик ҳолатидан кўз юмиб бўлмайди. Бу уларнинг оғзаки нутқида ҳам, ёзма нутқида ҳам яққол сезилади. Тўғри ёзиш ва тўғри сўзлаш қоидасига амал қилишда етарлича саводхон эмасмиз. Энг аввало, давлат тилини билиш зарур, кейин эса чет тилларини.

Тилни билиш эмас, балки унда яшаш, у билан нафас олиш керак. Бу билан унинг барча жабҳаларда, оилада, маҳаллада, кўча-кўйда, ўқув ва меҳнат муассасаларида, анжуман ва йиғилишлардаги ўрни ва ролини назарда тутаяпмиз. Тилни ҳис этиш эса китоб мутолааси, китобхонлик маданияти билан боғлиқ. Бадиий китоб ўқиш эса сўзни ҳис этиш билан бирга эстетик дидни ўстиришга, тасаввур ва тафаккур дунёмизнинг кенгайишига хизмат қилади.

Китоб ўқимаган одамнинг ҳам, миллатнинг ҳам келажаги бўлмайди.

Шавкат Мирзиёев

Яқинда Ўзбекистон Республикасининг «Давлат тили ҳақида»ги Қонуни қабул қилинганининг ўттиз йиллигини кенг нишонлаш тўғрисида Президент қарори эълон қилинди. Қарорда ушбу санага тайёргарлик кўриш ва уни ўтказиш бўйича ташкилий қўмита олдига қатор вазифалар қўйилдики, бу миллатимиз, мустақил давлатимизнинг илк рамзларидан бири бўлган тилнинг ижтимоий ҳаётдаги мавқеини ошириш борасида муҳим рол ўйнаши тайин.

Шунчаки номигагина тадбирлар ўтказилмасдан, давлат тилининг ижтимоий қатламнинг барча жабҳаларида тўла истифода этилиши билан боғлиқ конкрет ишларни амалга оширилишини қарорнинг мазмун-моҳиятидан сезиш қийинмас.

Бу чинакам байрам, чинакам режа ва дастурларнинг ижроси ўрнида ўтиши мақсадга мувофиқ. Умумтаълим мактаблари ўқувчилари ўртасида ўзбек тили мавзусида иншолар танловини ўтказиш, мамлакатимиздаги театрлар ва кинотеатрларда, маданият саройларида буюк алломаларимиз ҳақидаги спектакллар, бадиий ва ҳужжатли фильмлар намойишини йўлга қўйиш, «Ўзбек тили тараққиёти ва халқаро ҳамкорлик масалалари» мавзусида халқаро илмий-амалий конференция ўтказиш, мамлакатимизнинг хориждаги элчихоналари ва дипломатик ваколатхоналарида ўзбек тилига бағишланган байрам тадбирларини ташкил этиш, «Ўзбек тилининг дўстлари» клубларини тузиш, мамлакатимизда янгитдан ташкил этилиб, фаолият кўрсатаётган адиблар номи билан боғланган ижод мактабларида она тилига бағишланган маънавий-маърифий тадбирлар ва янги китоблар тақдимотини амалга ошириш бу борадаги  ҳаракатларимизнинг оқилона ечимидир.

Ҳисоботлар ва турли ҳужжатлар айрим вазирлик, идораларда ҳозиргача давлат тилида тайёрланмаслигини қандай изоҳлаш мумкин?!

Бунинг учун Давлат тили ҳақидаги Қонунни қайта кўриб чиқиш асосида халқ муҳокамасидан ўтказиш, Вазирлар маҳкамаси ҳузурида бир пайтлари ташкил этилган Атамақўмни қайта тиклаш, туман, шаҳар ва вилоятларда давлат тилининг барча жараёнлари тўла ва тўғри амал қилишини мунтазам равишда назорат қилиб борувчи, мониторинг қилувчи жамоатчилик комиссияларини тузиш давр талаби.

Тоҳануз аксарият қонун ва қарорлар рус тилида яратилиб, ўзбек тилига зўрма-зўраки ўгирилади. Бир пайтлари «Ўзбекфильм»нинг кино маҳсулотлари рус тилида яратилган, сўнгра ўзбек тилига ўгирилган. Тўғри, у пайтда аксарият режиссёрлар русийзабон бўлган, ўзларимизнинг киночилар ҳам Россияда таҳсил олишган. Буни тушуниш мумкин. Хўш, эндичи? Нега ўзбек тилида бу ишларни амалга оширолмаймиз ёки бизнинг бой ва нафис, маънодор тилимиз бу вазифани бажаришга қобил эмасми? Тилимиз, сўзимиз қобил, ўзимиз ноқобил. Буни аччиқ бўлса ҳам айтиш керак. Қачонгача хаспўшлаш йўлидан борамиз. Ҳақиқатни тан олиш ва хатони тузатишни ҳам ўрганайлик, ахир.

Олий Мажлис Сенати аъзоси, Тошкент давлат шарқшунослик институти ректори Гулчеҳра Рихсиева ижтимоий тармоқлар орқали чиқишларидан бирида ана шу муаммоларга тўхталиб ўринли мулоҳазаларни келтирган. «Давлат тилини ўрганиш ЭҲТИЁЖ даражасига чиқмас экан, таълим тизимида ҳам кутилган натижага эришиб бўлмайди. Бунинг объектив ва субъектив сабаблари бор. Ёшларнинг ўзбек тилини ўргана олмаётганига асосий сабаб — бу оиладаги муҳит ва тарбиядир. Ота-онанинг она тилига бўлган беписандлиги фарзандининг бошқа тилда гаплашиб мулоқот қила олишидан «фахрланиш» ҳисси билан янада кучаяди. Ҳолбуки, оилада она тилини ҳурмат қилишга ўрганган ёшлар ўзга тилга ҳам ҳурмат билан қараши, чет тилларини қийналмай ўзлаштира олиши кўп кузатилади», — дея фикр билдиради Шаҳноза Рихсиева.

Даниэл Дефо эҳтиёж кишини буюк кашфиётчига айлантиради, деган мазмундаги фикрни келтиради. Тасаввур қилинг: Робинзон Крузо бир ўзи (Жумабойни истисно қилганда) 28 йилдан зиёд муддат мобайнида кимсасиз оролда яшади. У ўша оролнинг қироли, қароли ҳам, сувчиси, овчиси ҳам, боғбони, деҳқони, чорвадори ҳам бўлди. Чунки, уни бу кўйга солган нарса яшаш учун кураш эҳтиёжи, тирик қолиш, жонини сақлаш зарурияти эканлиги аён. Истифода этилмаган нарса аста-аста унутилади. Тўла истеъмолда бўлмаган тил ўлимга маҳкум.

Президентимиз 2017 йил 23 декабрь куни Ўзбек тили ва адабиёти университетига ташриф буюрган пайтларида зиёлиларга қарата айтган даъватини наҳотки, унутган бўлсак. «Она тилимизнинг бойлигини, унга ҳурматингиз ва муҳаббатингизни тилимизни дунёга тараннум этиш билан кўрсатишингиз керак». Шунингдек, нуфузли элчилар иштирокидаги тадбирда «Ўзбекистоннинг чет элдаги элчиси бўлса-ю, ўзбек тилини билмаса, бу халқимизга хиёнат эмасми?!» — деган фикри бизни жиддий ўйлантириши керак.

Олий Мажлис Сенатининг 17, 18-ялпи мажлисларида «Давлат тили ҳақида»ги қонун ижроси танқидий баҳолаб ўтилгани, тилимизни абгор ҳолатга тушиб қолгани эътироф этилгани бежизга эмас. Нафақат нодавлат телерадиоканаллари, балки Ўзбекистон Миллий телерадиокомпанияси телеканалларида ҳам бошловчилар томонидан адабий тил қоидаларига зид равишда турли шеваларда сўзлаш салбий одат тусига айланяпти.

Нотиқлик санъати, воизлик маданиятидан дарс бериш жараёнида тингловчиларимга баъзан мурожаат қилиб «Сизлар тилларда сўзлайсиз, аммо тилда фикрлайсиз», десам, «нима деганингиз бу» деб сўрашади. Кейин тушунтирган бўламан. Масалан, мен форс, рус, немис тилида гапирсам ҳам, ўзбек тилида фикрлайман. Ўзбекча қурилишини ясаб олиб ўша тилларга таржима қилиб кейин гапираман. 

Рус тилининг машҳур изоҳли луғатини яратган истеъдодли лексикограф Владимир Далнинг ушбу фикрига беэътибор бўлмайлик: «На майл-истак, на диний ишонч, на аждодлар қони инсоннинг у ёки бу халққа мансублигини тайин этади. Ким қайси тилда ўйласа, у ўша халққа мансубдир. Мен рус тилида ўйлайман». Ваҳоланки, Далнинг отаси даниялик, онаси эса олмон бўлган. Демак, тахайюл, тасаввур ва тафаккур тарзи она тилида бўлмаса, давлат тилига муносабат, мурожаат кўнгилдагидек бўлмайди.

Бунинг учун таълим муассасаларида тил қоидаларини чуқурлаштиришдан кўра, ўқувчиларда фикрни равон етказиш, кўникма ва малакасини ҳосил қилиш йўллари ҳақида бош қотириш ўринлидир. Демак, назарий филологиядан кўра, амалий филологияга ўтиш ва уни ҳаёт тарзига айлантириш, ўқув ва иш жараёнларида тўла қўллашни жорий этиш шарт. Унинг тартиби ва таркибини зудлик билан ишлаб чиқиш зарур.

Тасаввур қилинг, кўча бўйлаб ҳассасини дўқиллатиб кетаётган чолдан «Ота, қаёққа кетяпсиз», деб сўрасангиз, «Бозорга, нос опкелишга кетяпман, болам», дейиши мумкин. Шунда сиз мабодо, «Ота, «бозорга» сўзи қайси сўз туркумига мансуб, «га» қайси келишикнинг қўшимчаси» деб сўрайдиган бўлсангиз, «Яқинроқ кел, болам, қулоғим оғирроқ», деб ёнига чорлайди-да, «Сен мени мазах қиляпсанми», деб қўлидаги таёғи билан бошингизга туширади.

Чол ўзбек тилининг фонетика ва грамматикасини билмаса ҳам фикрини қандай қилиб айтиш йўлларини яхши уддалайди.

Таълим ва мулоқотнинг калити нутқ билан, тарбия ва муомаланинг калити хулқ билан боғлиқлигини билмаслик фожиага олиб боради. Иқтидорли олим ва таржимон Зуҳриддин Исомиддинов ижтимоий тармоқларда чиқиб эътироф этганидай, «Манқурт — ҳар бир идора ва корхонада, ташкилот ва маҳкамада топиладиган, миллати бор, аммо миллий ғурури йўқ кимса. Қорнининг ғамини орининг ғамидан устун қўядиган, сиртдан ўта зиёли, аммо ўзбек бўлиб туғилганидан фахрланмай, ўкинадиган нафс бандаси. Манқуртнинг белгиси шуки, унинг учун эл-халқ, миллат деган нарса йўқ, аҳоли бор, холос».

Муаммонинг сабаби аён. Биз ўзбек тилида фикр ифодалаш ва уни етказиш билан боғлиқ масалаларда оқсаяпмиз. Юқорида таъкидлаганимиздек, тилни ўзлаштиришда амалий машғулотдан кўра, назарий маълумотни зўрма-зўраки сингдириш йўлидан бориб ўқувчини бездирдик. Ўқувчи бугун фандан безса эртага ватандан безади, индинга ватангадо бўлади. Ўз тилимизнинг барча жараёнларда фаол қўлланилишига эришмагунимизча ҳеч қандай сифат ва самара бўлмайди.

Тил тактикаси тараққиёт стратегиясининг таъсирчан ва инновацион механизмидир. Омма тушунадиган халқчил тилда гапириб, уларни истиқболли мақсад ва режаларимизга ишонтира олсаккина дадил қадамлар билан олдинга интиламиз.

Ёшларда ўзбек тилини ўрганишга қизиқиш ва эҳтиёж уйғотилиши шарт. Бунинг муҳим омили масофавий таълим, мустақил ўрганишга йўналтирилган видеодарсларни ҳам кўпайтириш ва интернет тармоқларига жойлаштиришдир. Айни пайтда педагогнинг коммуникатив компетенцияси, муомала маданияти, таъсирчан таълим усулларини сингдирадиган Риторик маҳорат мактаби ва нотиқлик санъати маркази ёхуд институти очилганида эди, бугунги кунда ижтимоий тармоқларда муҳокамаларга сабаб бўлаётган ўзаро мулоқотимиздаги нохуш ҳолатларга, кўпгина муаммоларга аллақачон ечим топилган бўларди.

Шунингдек, Ўзбекистон Республикасининг «Реклама тўғрисида»ги, «Фирмаларнинг номлари тўғрисида»ги каби тил билан боғлиқ қонунлари такомиллаштирилса ва қонун бузилиши ҳолатларида чора кўриш белгиланса жамоатчилик диққатини жалб этадиган кўча-кўйдаги айрим саводсизларча ёзилган битикларнинг олди олинган бўларди.

Тасаввур қилинг, АҚШ, Германия, Хитой, Япония, Жанубий Корея, Россия ва Украина каби давлатларнинг олий таълим муассасаларида ўзбек тили йўналиши очилиб, элимиз ва тилимизга эътибор кучаяётган бир пайтда биз бефарқ ва лоқайд бўлсак, кулгили эмасми?!

Инсоннинг ўзлиги учун кўзгу унинг сўзлигидир. Кимнинг кимлигини билдируви ойнаи жаҳони ҳам унинг тили. Инсоннинг икки оғиз сўзиданоқ унинг онги, савияси, билими, қизиқиш олами, табиати ва тийнатини англаб олиш қийин эмас. Халқимизнинг «Ўзингга қараб кутарлар, сўзингга қараб кузатарлар» деган мақолида ҳам ана шу ҳақиқат яширин.

Ўттиз йил елдек тез ўтиб кетди. Ҳар йил тил байрами тадбирларини ўтказамиз, ОАВ орқали ёритамиз ҳам. Амалда қандай? Ҳар биримиз ўз ўзимизга савол берайлик. Минбар, микрофон ва видеокамера орқали жамоага юзланиб бемалол, эмин-эркин мулоҳаза билдиришга, сўз айтишга қобилмизми? Оғзаки ва ёзма нутқ маданияти қоидаларига риоя этиб, фикрни эмин-эркин баён эта оламизми? Афсуски, ижобий жавоб йўқ.

Раҳимбой Жуманиёзов,
филология фанлари номзоди, ТИҚХММИ матбуот хизмати раҳбари