Мактаб – бу боланинг ҳаётидаги энг муҳим босқич ҳисобланади. Айнан шу ерда у келгусида ижодий, касбий ва маънавий юксалиш учун барча зарур билим, кўникма, малакаларни эгаллайди.

Болани мактабга тайёрлаш олдиндан, яхшиси болалар боғчасининг катта гуруҳидан бошланиши керак. Тадқиқотлар шуни кўрсатадики, фақат ҳар бешинчи биринчи синф ўқувчиси жамоага муаммосиз қўшилади ва ўқув жараёнига ўрганади. Бўлажак биринчи синф ўқувчиларининг қарийб ярми, ҳатто мунтазам равишда боғчага қатнайдиган болаларда ҳам мактабга мослашиш билан боғлиқ муаммолар учрайди.

Мактабнинг биринчи кунлари одатда барча болалар томонидан ижобий баҳоланади. Аммо бир мунча вақт ўтгач, байрам муҳити, янгилик ва янги ҳис-туйғулар таълим жараёни билан алмаштирилади. Айнан шу босқичда биринчи муаммолар пайдо бўлиши мумкин – агар улар ўз вақтида ҳал этилмаса, ўқувчи мослаша олмаётганининг белгилари яққол намоён бўла бошлайди.

Психологлар шартли равишда бу жиҳатдан болаларнинг 3 асосий тоифасини аниқлашган:

Биринчи гуруҳдаги болалар ўқув жараёнининг дастлабки икки ойида мактабга мослашади. Бу тоифага мансуб бола тезда тенгдошлар гуруҳига қўшилади, мактабда хулқ-атвор ва ўқиш асосларини ўзлаштиради, янги танишлар орттиради. Унинг психологик ҳолати барқарор, ўқитувчининг талаблари қаршиликларсиз бажарилади. Биринчи ҳафталарда улар болалар ёки синф ўқитувчиси билан муносабатларида бироз ноқулайлик ҳис қилишлари мумкин, аммо октябрь ойининг охирига келиб ўзларининг янги ҳаётига тўлиқ ўрганадилар, асосан яхши кайфиятда, ташқи, ички жиҳатдан хотиржам, дўстлари билан тез чиқишиб кетади ва масъулиятни ҳис қилади.

Иккинчи тоифадаги болалар узоқроқ мослашиш даврига эга – одатда олти ойгача. Улар ўзлари учун янги бўлган ўқув жараёнини идрок этишда қийналадилар, тартиб-интизомда муаммоларга дуч келишади, кўпинча синфда ўйнашади, ўқитувчининг изоҳларига салбий муносабатда бўлишади, асосий мактаб ўқув дастурини ўзлаштиришда қийинчиликларга дуч келишади. Йилнинг биринчи ярмининг охирига келиб, юқорида қайд этилган асосий салбий кўринишлар сезиларли даражада заифлашади ёки бутунлай йўқолади.

Учинчи гуруҳга мансуб болаларининг ижтимоий ва психологик мослашуви жиддий қийинчиликларга тўла. Вазиятдан қатъи назар, уларда салбий ҳис-туйғулар ҳукмронлик қилади, ҳатто йилнинг иккинчи ярмида ҳам мактаб ўқув дастури ва билимларини қисман ёки тўлиқ идрок этмаслик мавжуд бўлади. Дарслар давомида улар назоратни ҳис қилишмайди, ўқитувчига ва дарслар жараёнига халақит беради. Бундай пайтда ўқувчи ва унинг оиласига нисбатан психолог, ўқитувчининг индивидуал шуғулланиши талаб қилинади.

Хўш бундай пайтда ота-оналар нималарга эътибор қаратмоқликлари керак?

Бириинчидан тўғри психологик муҳитни яратиш муҳим. Болага мактаб нима учун кераклигини, у ерда нима қилишини, қандай қоидаларга риоя қилиш ва ўзини қандай тутиш кераклигини мунтазам равишда эслатмоқ лозим.

Фарзандингизнинг дам олиш кунлари ва бўш кунлари бўлса, сиз уйда мактаб-мактаб ўйинини ўйнашингиз мумкин. Ўқувчи ва ўқитувчи ролини болалар, ўйинчоқлар, катталар иштирокида ўйнанг.

Танқид эмас, уларни мақташ керак. Яъни сиз болангизни ёмон натижалар учун танқид қила олмайсиз ёки ҳеч қандай тарзда норозилигингизни билдира олмайсиз – бу унда жуда кўп салбий ҳис-туйғуларни келтириб чиқаради ва ўқишга бўлган қизиқишни камайтиради. Фарзандингизни энг кичик имкониятлари ва ҳатто кичик муваффақиятлари учун мақтанг. Уни ҳеч қачон бошқалар билан таққосламанг.  Кўпинча узоқни кўра олмайдиган ота-оналар ўз фарзандларининг қобилиятларини бошқа бола (дўстининг ўғли, танишининг қизи ва бошқалар) билан таққослашни бошлайдилар, унинг камчиликларини кўрсатадилар. Бунга рухсат берилмайди! Шундай қилиб, ўз-ўзини ҳурмат қилиш сезиларли даражада камаяди ва кейинги ўрганиш учун мотивация йўқолади. Сиз фақат ўз натижаларини яхшилашга эътибор қаратиб, болани ўзи билан солиштиришингиз мумкин.

Самимий баҳолаш фарзандингиз учун жуда муҳим. Унинг таълим фаолиятида тез ва юқори натижаларни кутманг. Мактабнинг биринчи йилида билим жараёни шундай шаклланадики, болада мактабга қизиқиш ва меҳр уйғотади, баҳолар эса иккинчи даражали бўлади. Бундан ташқари, мослашиш жараёнини юмшатиш учун бошланғич мактабнинг 1-синфида умуман расмий баҳолаш бўлмаслиги керак, уйга вазифа эса минимал даражада берилади.

Яширин потенциални ривожлантириш ҳам эсдан чиқмасин. Агар бола жамоатчилик эътиборини яхши кўрса, жуда қизиқувчан бўлса унда у ўзини англай оладиган энг муносиб фаолиятни топишга арзийди. Бу спорт, рақс, турли клублар бўлиши мумкин. Табиийки, қўшимча дарслар бола билан келишилган бўлиши ва дам олишга, шунингдек, асосий мактаб таълимига тўсқинлик қилмаслиги керак.

Биринчи синф ўқувчиси учун энг яхши мукофот ўйинчоқлар ва ширинликлар эмас (улар ўртача даражада таъминланиши керак ва мактабда ёки хатти-ҳаракатларда яхши натижалар учун тўлов сифатида эмас), балки очиқ мулоқот ва мақтовдир.

Хўш, боланинг мактабга тўлиқ мослашганини қандай билиш мумкин? Аввало, унга эътибор беринг! Бола мактабга боришдан завқланади, у синфда бўлишнинг барча жиҳатлари, кичик ғалабалари ва муваффақиятсизликлари ҳақида катта завқ билан гапиради.

У яхши ухлайди, қувноқ, фаол, қизиқувчан, турли хил нохушликлардан шикоят қилмайди ва камдан-кам ҳолларда касал бўлади.

Фарзандингизнинг мактабга мослашганлиги – у мустақил равишда кийинади ва ўзгаради (уйда ҳам, мактабда ҳам), таълим муассасасидаги ошхона ва ҳожатхонага муаммосиз боради ва керак бўлганда ўқитувчилардан ёрдам сўраши мумкин.

У синфда дўстлар орттиради, уларнинг исми ва умумий қизиқишларини ҳам билади.

Энг муҳими ўқитувчиларга ижобий муносабатда бўлади ва боғчага қайтиш таклифига қатъий рад жавобини беради.