Пул ва мушук

Мен у қизни ҳали мактабда ўқиб юрганда «кашф» қилгандим. Ўшанда  қизалоқнинг оиласи бироз пулга муҳтож пайтлар эди. Қизалоқ мушукчасини жуда яхши кўрарди. Уни синаш учун «агар сенга бир миллион пул бераман, мушугингни йўқот деса воз кечармидинг», деб сўрадим.

У ўйлаб ҳам ўтирмай жавоб берди: «Ўн миллион, юз миллион пул бераман десангиз ҳам мушугимни кўчага отмайман.»

Жиззах шаҳрида «менга эр керак», деб оқ кўйлакда кўчага чиққан қизлар ҳақидаги видео анча баҳс-мунозараларга сабаб бўлди.

Либераллар ва консервативлар

Бу ҳақда психолог Мадина Мийтан ўз телеграм каналида шундай ёзади: «Ижтимоий тармоқларда кенг муҳокама қилинаётган бир мавзуга ўз фикримни билдиргим келди. Гап, кўпчиликнинг эътиборини тортган, ёшларнинг «Менга эр керак» деган ёзувли плакатлар билан кўчага чиқиши ҳақидаги воқеа ҳақида кетмоқда.

Кўпчилик бу воқеа атрофида икки хил қараш призмасида айланиб фикр билдирибди (либерал ва консерватив), аслида бу унчалик ҳам тўғри ёрлиқлаш эмас. Бу воқеага сабабчи омиллар кўп қиррали, яъни фақат либераллик ёки консервативлик эмас... Лекин, мен ҳам жамоатчилик кўпчилиги шу призма атрофида айлангани учун шу призма асосида бўлса ҳам ўз фикримни билдираман, чуқурлашиб кетиш ниятим йўқ.

Либерал деб аталган томон бу ҳаракатни фикр эркинлигининг намоёни деб баҳолабди. Консервативлар эса бундай ҳаракатни номақбул ва маданиятга зид деб ҳисоблаган. Мен ҳар иккала томоннинг ҳам фикрларида муайян ҳақиқат бор деб ҳисоблайман, бироқ ҳар иккиси ҳам ўз позициясини ортиқча радикаллаштириб юбормоқда.

Либерал фикрловчилар «фикр эркинлиги»ни чексиз деб талқин қилиб, жамият нормалари ва бошқаларнинг ҳис-туйғуларини эътиборга олмаяпти.

Консервативлар эса ҳар қандай ўзгаришга қаршилик кўрсатиб, эски анъаналарга кўр-кўрона ёпишиб олмоқда.

Мен, ўз навбатида, бу масалага мувозанатли ёндашиш тарафдориман. «Менга эр керак» деган плакат билан кўчага чиқиш – бу шахсий фикрни ифода этиш шакли бўлиши мумкин, лекин бу усул маданиятли ва тарбияли ёшлар учун муносиб эмас. Чунки, бундай ҳаракатлар жамоат тартибини бузиши, бошқаларнинг ҳис-туйғуларига таъсир этиши ва жамиятда нотўғри тасаввурларни шакллантириши мумкин. Жамиятда бунга қарши битта одам бўлса ёки бу битта одамни безовта қилса, демак бу учун қонун-қоидалар ишламаслиги керак дегани эмас...

Эркинлик – бошқаларнинг ҳуқуқларини ҳурмат қилиш доирасидаги эркинлик эканини унутмаслигимиз керак. Консерватизм эса ўзгаришларга тўсиқ бўлиш эмас, балки мувофиқлаштириш ва мувозанатни таъминлаш учун хизмат қилиши лозим.

Хулоса қилиб айтганда, ҳар иккала қараш ҳам ўз чегараларига эга. Жамиятдаги ҳар қандай ҳодисани баҳолашда индивидуал эркинлик, жамоат тартиби ва маданият нормаларини ҳисобга олиш зарур. «Менга эр керак» деган плакатлар билан кўчага чиқиш эса – бу ҳуқуқбузарлик ва номаданият белгиси сифатида баҳоланиши керак. Ҳатто, бирор бир қизи бор хонадон ўз дарвозасига бу плакатни осиб, бошқа қизи бор қўшниларини безовта қилишга ҳаққи йўқ. Эркинлик бу – жавобгарлик, масъулият ҳам. Жамоатчиликка, оммага мияга келган ҳазилларни ( фикрлар орқали туғилади, ҳар қандай ҳазиллар) шунчаки ҳазил эди, деб ҳамма ёшлар олиб чиқаверса вақти келиб ахлоқий нормаларга жуда жуда салбий таъсир кўрсатади.

Биргина мисол келтираман (шу плакат мисолида): дейлик, жамиятимизда аёлларнинг хақ-хуқуқлари, гендер тенглик, турли стереотиплар ва бошқа масалаларда курашишни айнан шунақа плакатлар йўққа чиқаради. Чунки, «менга эр керак» деган плакат стереотипларни янада кучайтириши мумкин. Ҳазил бўладими, чин бўладими бу хатти-ҳаракатлар аёлларни фақат турмушга чиқишга интиладиган заиф ва бошқаришга муҳтож мавжудот сифатида тасвирлайди.

Бундан ташқари, жамоатчиликка нотўғри сигнал (провакация) беради. Бу ҳаракатлар маълум бир гуруҳнинг тарбияси ва маданияти ҳақида нотўғри тасаввурларни шакллантириб жамоатчиликнинг тарбияли аёл-қизларга бўлган фикрлашидаги тинчини бузади.

Зиёли жамоатчилик вакилларининг буни оқлашида эса асос йўқ ва бу эркинлик эмас.»

Эркинлик ва қадрият

Дарҳақиқат, бу нафақат қадриятлар ёки бировнинг ҳуқуқини бузиш балки, менинг назаримда бу ерда моддий асос ҳам бор. Гўзаллик салони маҳсулотини реклама қилишда бир пайтлар одамларнинг (айниқса эркакларнинг) ҳис-туйғусини жунбушга келтирган «менга эр керак эмас» кейсидан фойдаланган. Ёдингиздами уч йил олдин бир психологнинг «агар эр боқмаса, пул топмаса, зўравонлик қилса, сиз ўзингиз пул топсангиз, ҳамма эркак қилиши керак бўлган ишни қила олсангиз сизга эр нега керак» (бунақа эр нимага керак демоқчи бўлган)..... фикри контекстдан қирқиб олиниб худди шундай муҳокамаларга сабаб бўлганди. У пайтлардаку ҳар ҳолда психологнинг айтмоқчи бўлган гапи бор эди, тўлиқ видеони кўрганлар унинг нима демоқчи бўлганини тушунганди...

Балки салон рекламасини маркетинг дейиш мумкиндир. Аммо маркетинг қадриятлар, миллий урф-одатларни камситмаслиги керак.

Аммо тадбиркор баҳс-мунозараларга сабаб бўладиган реклама усулидан (қора пиар) фойдаланиб бўлса-да маҳсулотига эътибор тортмоқчи бўлди. Бу биринчи ўта қўпол хато, яъни ёш қизларни маҳсулот (товар)га айлантирмоқда. Иккинчи хато қизларнинг осонгина бу таклифга рози бўлаётгани, гарчи маломатга қолсада, шарманда бўлсада... Катта эҳтимол билан бундай чиқишга рози бўлмаган қизлар ҳам бор деб умид қиламиз...

Сериаллардаги миллат аёлларини қадрсизлантираётган образлардан қутулмасдан туриб мана бундай чиқишларни эркинлик деб баҳолаш ёки ҳеч қандай ёмонлик кўрмаслик учун ўз қадриятларини тан олмаслик керак одам. Агар шу қизлар сериалларда эр керак деб чиқса қандай баҳолаган бўлардингиз, сериални танқид қилармидингиз ёки яхши сюжет қўшилибди, деб алқармидингиз?

Эркинлик ва ғурур

Бугун биз эркинлик деганда нимани тушунамиз? Янги Зеландия, Польша ва АҚШ ҳамкорлигида ишланган «Жойка» киноси менга эркинлик ва ғурур ҳақида ажойиб таҳлилни тақдим қилди.

Жойка ким – демократик давлатда туғилиб вояга етган, унинг эркинлиги, бизнинг тилда айтганда ўзбошимчалиги биринчи ўринда турадиган америкалик қиз. Шу қадар эркинки Россия балет театрида ишлаш учун 15 ёшида ўзга одамлар, ўзга менталитетли давлатга таваккал келади.   

Айнан мана шундай эркинлик тушунчаси Жойканинг образида ўз аксини топади. У нафақат саҳнада эркин ҳаракат қиладиган балерина, балки ҳаётда ҳам ўз принципларига содиқ қолган, ҳеч қандай моддий ёки бошқа манфаатлар эвазига ўз қадр-қимматини топтамаган кучли аёлдир. Унинг эркинлиги – бу жамиятнинг унга тиқиштирмоқчи бўлган қоидаларга бўйсунмаслик, ўз танловини ўзи қилиш ва ўзлигини сақлаб қолишдир. Эркинлик фақатгина истаган ишни қилиш эмас, балки ўз қарорлари учун жавобгарликни ҳис қилиш, ўз принципларига содиқ қолиш ва ташқи босимларга қарши тура олишдир. Жойканинг эркинлиги айнан мана шундай ички мустақилликда намоён бўлади. Поссовет мамлакатларида кузатадиганимиз «одоб» ва «уят» деган тушунчалар ортига кўп нарса яширилади: зўравонлик, репродуктив ҳуқуқлардан маҳрумлик, ҳатто аёлнинг ўз соғлиғи устидан қарор чиқариш ҳуқуқи. Кўпчиликда танани ҳимоя қилиш – бузуқлик, эркинлик сўраш – хоҳлаган ишини қилиш деб тушунилади. Лекин Жойка каби образлар кўрсатадики, аёлнинг танаси – унинг олами. У ўз танаси орқали нафақат мукаммалликни, балки оғриқ ва озодликни ифода қилади. Жойкага ҳам таклифлар бўлади, сен яхши раққосасан, лекин бу йўлда танангни ҳам «ишга сол» деган маънода. Аммо у бунга рози бўлмайди. Ундан асосий ролни ижро этиши учун пора сўрашади ва бу хабар Америкагача етиб боради. Қиз пул билан кўтарилишни ҳам рад этади. Газеталарда у ҳақда балет театрининг сотқини деган мақолалар чоп этилади. Ишсиз қолган Жойка яна қинғир йўлдан юрмайди, ўзига бойвачча йигит қидирмайди, ота-онасининг пулидан фойдаланмайди, балки фаррош бўлиб ишлашни афзал кўради.»

Бу кинони мисол қилиш орқали қизларни ахлоқсизлик қилди демоқчи эмасман, ҳар қолда уларда танлов бор эди: мен шунақа реклама роликда қатнашиб нимагадир эришгандан кўра ҳеч нарсасиз қоламан (ғурурни танлайман), дейишлари мумкин эди.

Эрк ва инсонийлик

Атрофимизда ўта мустақил қизлар кўп –келажак учун касб эгаллаш, турмуш ўртоқ танлаш, қачон турмушга чиқишни ўзи ҳал қилади, иқтисодий мустақил бўлади, ҳар бир хатти ҳаракати учун келажакда ҳеч кимни айбдор қилмаслик принципи бўлади, яъни жавобгарлик, масъулиятни ўз бўйнига олади ва  ҳеч қачон кўчага менга эр керак деб чиқмайди.

Эркинлик бу одамлар нима дейди деган босимдан қўрқиб эмас, балки бу ишни қилиш менинг ғуруримга тўғри келмайди деб йўқ деб айта олишдир... Либераллар  фикрича, «Бу аёлларнинг ўз танаси, ўз хоҳиши. Эр керак, деб овоз чиқариб айтиш ҳам эркинликдир. Эркинлик – нима ҳақда гапиришга ҳам, нима ҳақида гапирмасликка ҳам ҳақли бўлишдир.»

Бу фикрда мантиқ бор. Бирор аёл «менга эр керак» дея олса, демак у ўз хоҳишини ошкора ифода этиш имконига эга. Бу эркинликнинг бир юзи. Аммо интернет замонида шунақа гуруҳлар борки, ҳамма аёлнинг эҳтиёжини тўғри қабул қилади: бу совчилар, танишувлар, гуруҳи. Ана ўша гуруҳда агар бирор ёлғиз аёл менга эр керак, деб ёзса ёки айтса ҳеч ким уялмайсанми, нега эр керак деяпсан, ҳаёсиз демайди. Бундай гуруҳларда ҳеч кимнинг ҳуқуқи ёки тинчи бузилмайди.  

Консерваторларнинг радикаллиги эса қизларни ростдан ҳам эр керак, деб чиқаяпти, эрни очиқчасига талаб қилаяпти, бу ҳаёсизлик деб уларни айблашмоқда. Консервативлар иддаосидек бу қизларнинг эр сўраши ака-укаси, ёки ота-онаси ростанам ерга қарайдиган иш эмас.

Афсусланарлиси қизлар «эр керак» деган акциянинг ортида шахсий эҳтиёжлардан ҳам кўра тижорат, хайп, ёки одамларнинг эҳтирослари билан ўйнашувчи манипулятив кучлар қурбони бўлгани. Гап мана шунда. Бу турдаги реклама нима учун хавфли: аёл қадрини туширади, уни «эрга муҳтож» дея тақдим қилади, қарама-қарши жинсга «мен сени истаяпман» деган сигнал жўнатади, яъни шахсий эҳтиёжни ошкора сотади, жамиятга «ҳаётдаги энг асосий масала – жуфт топиш ва жисмоний эҳтиёжлардир» деган хулосани мияга сингдиради.

Аслида эркинлик – инсонни инсон қилувчи куч, ҳар қандай вазиятда ҳам инсон бўлиб қолиш принципи.

Бу акция фақат гап ёки фикр ифодаси эмас. Унинг ортида тижорат бор. Унинг сценарийси, формати, ғояси – ҳаммаси аниқ ҳисобланган. Ва у ҳиссиётлар орқали эътибор тортмоқчи, яъни аёл ҳиссиёти товарга айлантирилмоқда. Чунки, аёллардан фойдаланиш шов-шувнинг энг оддий ва самарали йўли.  Аммо шу билан бирга аёл қадри, севги қадри, шахсий эҳтиёж қадри топталади. Эркинлик деган муқаддас тушунча – хайп қуролига айланади.

Агар бу шахсий қарор бўлганида, аёл кўчага ёлғиз чиқарди. Оммавий чиқиш эса бу шунчаки оммага эргашиш: бу акция оммавий, бир хил форматда, ўзаро келишилган ҳолда – демак, бу шахсий эмас, стратегик ҳаракат.

«Менга эр керак», деган очиқ гап аёлни кучли ва эркин қилиб кўрсатмайди, балки «мени олинг» деган қурбонга айлантиради.

Эркин инсон эса ўз қадр-қимматини пастга туширмайди, бу мустақил шахс эмас, муҳтож инсон позицияси. Аёл ўз ҳаётини тўлдириш учун кимнидир излашга ҳақли. Лекин у ўзини реклама қилса, баъзи ҳолларда эркинлик эмас, ички бўшлиқ ва муҳтожликни фош қилади. Чиндан эркин инсон ўзини буюм сифатида таклиф қилмайди. Қадриятларга таянган инсон муҳаббатни кутмайди, балки шакллантиради.

Чунки эркинлик – бу ҳар нарсани айтиш эмас, қайси сўз сени паст қилади,

қайси сўз сени кўтаради – шуни ҳис қилиш. Эркинлик – мен хоҳлагандек яшайман, дейиш эмас, мен кимлигимни йўқотмасдан яшайман, дейиш.

Тасаввур қилинг: агар қизлар, менга эр эмас, эрк керак деб ёзилган плакатларни кўтариб чиққанда нима бўларди? Албатта жамиятдаги кўпгина қизларнинг оғриқли нуқталари баён этилган ва кўпчилик бу креативликни қўллаб - қувватларди. Чунки эрки бор аёл эр кераклигини кўчага чиқиб айтиш шартмаслигини англаб етган бўлади...

Шу муҳокамалар бўлаётган пайтида анча улғайган, ҳамма нарсага мустақил қарор қилиб эришаётган, яъни ўта мустақил шахсга айланган мушуги бор қизга яна савол бердим: агар сенга катта пул ва карера таклиф қилишса кўчага «менга эр керак» деб чиқармидинг?

У эса шундай жавоб ёзиб юборди:  

Барно Султонова