Pul va mushuk

Men u qizni hali maktabda o‘qib yurganda «kashf» qilgandim. O‘shanda  qizaloqning oilasi biroz pulga muhtoj paytlar edi. Qizaloq mushukchasini juda yaxshi ko‘rardi. Uni sinash uchun «agar senga bir million pul beraman, mushugingni yo‘qot desa voz kecharmiding», deb so‘radim.

U o‘ylab ham o‘tirmay javob berdi: «O‘n million, yuz million pul beraman desangiz ham mushugimni ko‘chaga otmayman.»

Jizzax shahrida «menga er kerak», deb oq ko‘ylakda ko‘chaga chiqqan qizlar haqidagi video ancha bahs-munozaralarga sabab bo‘ldi.

Liberallar va konservativlar

Bu haqda psixolog Madina Miytan o‘z telegram kanalida shunday yozadi: «Ijtimoiy tarmoqlarda keng muhokama qilinayotgan bir mavzuga o‘z fikrimni bildirgim keldi. Gap, ko‘pchilikning e’tiborini tortgan, yoshlarning «Menga er kerak» degan yozuvli plakatlar bilan ko‘chaga chiqishi haqidagi voqea haqida ketmoqda.

Ko‘pchilik bu voqea atrofida ikki xil qarash prizmasida aylanib fikr bildiribdi (liberal va konservativ), aslida bu unchalik ham to‘g‘ri yorliqlash emas. Bu voqeaga sababchi omillar ko‘p qirrali, ya’ni faqat liberallik yoki konservativlik emas... Lekin, men ham jamoatchilik ko‘pchiligi shu prizma atrofida aylangani uchun shu prizma asosida bo‘lsa ham o‘z fikrimni bildiraman, chuqurlashib ketish niyatim yo‘q.

Liberal deb atalgan tomon bu harakatni fikr erkinligining namoyoni deb baholabdi. Konservativlar esa bunday harakatni nomaqbul va madaniyatga zid deb hisoblagan. Men har ikkala tomonning ham fikrlarida muayyan haqiqat bor deb hisoblayman, biroq har ikkisi ham o‘z pozitsiyasini ortiqcha radikallashtirib yubormoqda.

Liberal fikrlovchilar «fikr erkinligi»ni cheksiz deb talqin qilib, jamiyat normalari va boshqalarning his-tuyg‘ularini e’tiborga olmayapti.

Konservativlar esa har qanday o‘zgarishga qarshilik ko‘rsatib, eski an’analarga ko‘r-ko‘rona yopishib olmoqda.

Men, o‘z navbatida, bu masalaga muvozanatli yondashish tarafdoriman. «Menga er kerak» degan plakat bilan ko‘chaga chiqish – bu shaxsiy fikrni ifoda etish shakli bo‘lishi mumkin, lekin bu usul madaniyatli va tarbiyali yoshlar uchun munosib emas. Chunki, bunday harakatlar jamoat tartibini buzishi, boshqalarning his-tuyg‘ulariga ta’sir etishi va jamiyatda noto‘g‘ri tasavvurlarni shakllantirishi mumkin. Jamiyatda bunga qarshi bitta odam bo‘lsa yoki bu bitta odamni bezovta qilsa, demak bu uchun qonun-qoidalar ishlamasligi kerak degani emas...

Erkinlik – boshqalarning huquqlarini hurmat qilish doirasidagi erkinlik ekanini unutmasligimiz kerak. Konservatizm esa o‘zgarishlarga to‘siq bo‘lish emas, balki muvofiqlashtirish va muvozanatni ta’minlash uchun xizmat qilishi lozim.

Xulosa qilib aytganda, har ikkala qarash ham o‘z chegaralariga ega. Jamiyatdagi har qanday hodisani baholashda individual erkinlik, jamoat tartibi va madaniyat normalarini hisobga olish zarur. «Menga er kerak» degan plakatlar bilan ko‘chaga chiqish esa – bu huquqbuzarlik va nomadaniyat belgisi sifatida baholanishi kerak. Hatto, biror bir qizi bor xonadon o‘z darvozasiga bu plakatni osib, boshqa qizi bor qo‘shnilarini bezovta qilishga haqqi yo‘q. Erkinlik bu – javobgarlik, mas’uliyat ham. Jamoatchilikka, ommaga miyaga kelgan hazillarni ( fikrlar orqali tug‘iladi, har qanday hazillar) shunchaki hazil edi, deb hamma yoshlar olib chiqaversa vaqti kelib axloqiy normalarga juda juda salbiy ta’sir ko‘rsatadi.

Birgina misol keltiraman (shu plakat misolida): deylik, jamiyatimizda ayollarning xaq-xuquqlari, gender tenglik, turli stereotiplar va boshqa masalalarda kurashishni aynan shunaqa plakatlar yo‘qqa chiqaradi. Chunki, «menga er kerak» degan plakat stereotiplarni yanada kuchaytirishi mumkin. Hazil bo‘ladimi, chin bo‘ladimi bu xatti-harakatlar ayollarni faqat turmushga chiqishga intiladigan zaif va boshqarishga muhtoj mavjudot sifatida tasvirlaydi.

Bundan tashqari, jamoatchilikka noto‘g‘ri signal (provakatsiya) beradi. Bu harakatlar ma’lum bir guruhning tarbiyasi va madaniyati haqida noto‘g‘ri tasavvurlarni shakllantirib jamoatchilikning tarbiyali ayol-qizlarga bo‘lgan fikrlashidagi tinchini buzadi.

Ziyoli jamoatchilik vakillarining buni oqlashida esa asos yo‘q va bu erkinlik emas.»

Erkinlik va qadriyat

Darhaqiqat, bu nafaqat qadriyatlar yoki birovning huquqini buzish balki, mening nazarimda bu yerda moddiy asos ham bor. Go‘zallik saloni mahsulotini reklama qilishda bir paytlar odamlarning (ayniqsa erkaklarning) his-tuyg‘usini junbushga keltirgan «menga er kerak emas» keysidan foydalangan. Yodingizdami uch yil oldin bir psixologning «agar er boqmasa, pul topmasa, zo‘ravonlik qilsa, siz o‘zingiz pul topsangiz, hamma erkak qilishi kerak bo‘lgan ishni qila olsangiz sizga er nega kerak» (bunaqa er nimaga kerak demoqchi bo‘lgan)..... fikri kontekstdan qirqib olinib xuddi shunday muhokamalarga sabab bo‘lgandi. U paytlardaku har holda psixologning aytmoqchi bo‘lgan gapi bor edi, to‘liq videoni ko‘rganlar uning nima demoqchi bo‘lganini tushungandi...

Balki salon reklamasini marketing deyish mumkindir. Ammo marketing qadriyatlar, milliy urf-odatlarni kamsitmasligi kerak.

Ammo tadbirkor bahs-munozaralarga sabab bo‘ladigan reklama usulidan (qora piar) foydalanib bo‘lsa-da mahsulotiga e’tibor tortmoqchi bo‘ldi. Bu birinchi o‘ta qo‘pol xato, ya’ni yosh qizlarni mahsulot (tovar)ga aylantirmoqda. Ikkinchi xato qizlarning osongina bu taklifga rozi bo‘layotgani, garchi malomatga qolsada, sharmanda bo‘lsada... Katta ehtimol bilan bunday chiqishga rozi bo‘lmagan qizlar ham bor deb umid qilamiz...

Seriallardagi millat ayollarini qadrsizlantirayotgan obrazlardan qutulmasdan turib mana bunday chiqishlarni erkinlik deb baholash yoki hech qanday yomonlik ko‘rmaslik uchun o‘z qadriyatlarini tan olmaslik kerak odam. Agar shu qizlar seriallarda er kerak deb chiqsa qanday baholagan bo‘lardingiz, serialni tanqid qilarmidingiz yoki yaxshi syujet qo‘shilibdi, deb alqarmidingiz?

Erkinlik va g‘urur

Bugun biz erkinlik deganda nimani tushunamiz? Yangi Zelandiya, Polsha va AQSh hamkorligida ishlangan «Joyka» kinosi menga erkinlik va g‘urur haqida ajoyib tahlilni taqdim qildi.

Joyka kim – demokratik davlatda tug‘ilib voyaga yetgan, uning erkinligi, bizning tilda aytganda o‘zboshimchaligi birinchi o‘rinda turadigan amerikalik qiz. Shu qadar erkinki Rossiya balet teatrida ishlash uchun 15 yoshida o‘zga odamlar, o‘zga mentalitetli davlatga tavakkal keladi.   

Aynan mana shunday erkinlik tushunchasi Joykaning obrazida o‘z aksini topadi. U nafaqat sahnada erkin harakat qiladigan balerina, balki hayotda ham o‘z prinsiplariga sodiq qolgan, hech qanday moddiy yoki boshqa manfaatlar evaziga o‘z qadr-qimmatini toptamagan kuchli ayoldir. Uning erkinligi – bu jamiyatning unga tiqishtirmoqchi bo‘lgan qoidalarga bo‘ysunmaslik, o‘z tanlovini o‘zi qilish va o‘zligini saqlab qolishdir. Erkinlik faqatgina istagan ishni qilish emas, balki o‘z qarorlari uchun javobgarlikni his qilish, o‘z prinsiplariga sodiq qolish va tashqi bosimlarga qarshi tura olishdir. Joykaning erkinligi aynan mana shunday ichki mustaqillikda namoyon bo‘ladi. Possovet mamlakatlarida kuzatadiganimiz «odob» va «uyat» degan tushunchalar ortiga ko‘p narsa yashiriladi: zo‘ravonlik, reproduktiv huquqlardan mahrumlik, hatto ayolning o‘z sog‘lig‘i ustidan qaror chiqarish huquqi. Ko‘pchilikda tanani himoya qilish – buzuqlik, erkinlik so‘rash – xohlagan ishini qilish deb tushuniladi. Lekin Joyka kabi obrazlar ko‘rsatadiki, ayolning tanasi – uning olami. U o‘z tanasi orqali nafaqat mukammallikni, balki og‘riq va ozodlikni ifoda qiladi. Joykaga ham takliflar bo‘ladi, sen yaxshi raqqosasan, lekin bu yo‘lda tanangni ham «ishga sol» degan ma’noda. Ammo u bunga rozi bo‘lmaydi. Undan asosiy rolni ijro etishi uchun pora so‘rashadi va bu xabar Amerikagacha yetib boradi. Qiz pul bilan ko‘tarilishni ham rad etadi. Gazetalarda u haqda balet teatrining sotqini degan maqolalar chop etiladi. Ishsiz qolgan Joyka yana qing‘ir yo‘ldan yurmaydi, o‘ziga boyvachcha yigit qidirmaydi, ota-onasining pulidan foydalanmaydi, balki farrosh bo‘lib ishlashni afzal ko‘radi.»

Bu kinoni misol qilish orqali qizlarni axloqsizlik qildi demoqchi emasman, har qolda ularda tanlov bor edi: men shunaqa reklama rolikda qatnashib nimagadir erishgandan ko‘ra hech narsasiz qolaman (g‘ururni tanlayman), deyishlari mumkin edi.

Erk va insoniylik

Atrofimizda o‘ta mustaqil qizlar ko‘p –kelajak uchun kasb egallash, turmush o‘rtoq tanlash, qachon turmushga chiqishni o‘zi hal qiladi, iqtisodiy mustaqil bo‘ladi, har bir xatti harakati uchun kelajakda hech kimni aybdor qilmaslik prinsipi bo‘ladi, ya’ni javobgarlik, mas’uliyatni o‘z bo‘yniga oladi va  hech qachon ko‘chaga menga er kerak deb chiqmaydi.

Erkinlik bu odamlar nima deydi degan bosimdan qo‘rqib emas, balki bu ishni qilish mening g‘ururimga to‘g‘ri kelmaydi deb yo‘q deb ayta olishdir... Liberallar  fikricha, «Bu ayollarning o‘z tanasi, o‘z xohishi. Er kerak, deb ovoz chiqarib aytish ham erkinlikdir. Erkinlik – nima haqda gapirishga ham, nima haqida gapirmaslikka ham haqli bo‘lishdir.»

Bu fikrda mantiq bor. Biror ayol «menga er kerak» deya olsa, demak u o‘z xohishini oshkora ifoda etish imkoniga ega. Bu erkinlikning bir yuzi. Ammo internet zamonida shunaqa guruhlar borki, hamma ayolning ehtiyojini to‘g‘ri qabul qiladi: bu sovchilar, tanishuvlar, guruhi. Ana o‘sha guruhda agar biror yolg‘iz ayol menga er kerak, deb yozsa yoki aytsa hech kim uyalmaysanmi, nega er kerak deyapsan, hayosiz demaydi. Bunday guruhlarda hech kimning huquqi yoki tinchi buzilmaydi.  

Konservatorlarning radikalligi esa qizlarni rostdan ham er kerak, deb chiqayapti, erni ochiqchasiga talab qilayapti, bu hayosizlik deb ularni ayblashmoqda. Konservativlar iddaosidek bu qizlarning er so‘rashi aka-ukasi, yoki ota-onasi rostanam yerga qaraydigan ish emas.

Afsuslanarlisi qizlar «er kerak» degan aksiyaning ortida shaxsiy ehtiyojlardan ham ko‘ra tijorat, xayp, yoki odamlarning ehtiroslari bilan o‘ynashuvchi manipulyativ kuchlar qurboni bo‘lgani. Gap mana shunda. Bu turdagi reklama nima uchun xavfli: ayol qadrini tushiradi, uni «erga muhtoj» deya taqdim qiladi, qarama-qarshi jinsga «men seni istayapman» degan signal jo‘natadi, ya’ni shaxsiy ehtiyojni oshkora sotadi, jamiyatga «hayotdagi eng asosiy masala – juft topish va jismoniy ehtiyojlardir» degan xulosani miyaga singdiradi.

Aslida erkinlik – insonni inson qiluvchi kuch, har qanday vaziyatda ham inson bo‘lib qolish prinsipi.

Bu aksiya faqat gap yoki fikr ifodasi emas. Uning ortida tijorat bor. Uning ssenariysi, formati, g‘oyasi – hammasi aniq hisoblangan. Va u hissiyotlar orqali e’tibor tortmoqchi, ya’ni ayol hissiyoti tovarga aylantirilmoqda. Chunki, ayollardan foydalanish shov-shuvning eng oddiy va samarali yo‘li.  Ammo shu bilan birga ayol qadri, sevgi qadri, shaxsiy ehtiyoj qadri toptaladi. Erkinlik degan muqaddas tushuncha – xayp quroliga aylanadi.

Agar bu shaxsiy qaror bo‘lganida, ayol ko‘chaga yolg‘iz chiqardi. Ommaviy chiqish esa bu shunchaki ommaga ergashish: bu aksiya ommaviy, bir xil formatda, o‘zaro kelishilgan holda – demak, bu shaxsiy emas, strategik harakat.

«Menga er kerak», degan ochiq gap ayolni kuchli va erkin qilib ko‘rsatmaydi, balki «meni oling» degan qurbonga aylantiradi.

Erkin inson esa o‘z qadr-qimmatini pastga tushirmaydi, bu mustaqil shaxs emas, muhtoj inson pozitsiyasi. Ayol o‘z hayotini to‘ldirish uchun kimnidir izlashga haqli. Lekin u o‘zini reklama qilsa, ba’zi hollarda erkinlik emas, ichki bo‘shliq va muhtojlikni fosh qiladi. Chindan erkin inson o‘zini buyum sifatida taklif qilmaydi. Qadriyatlarga tayangan inson muhabbatni kutmaydi, balki shakllantiradi.

Chunki erkinlik – bu har narsani aytish emas, qaysi so‘z seni past qiladi,

qaysi so‘z seni ko‘taradi – shuni his qilish. Erkinlik – men xohlagandek yashayman, deyish emas, men kimligimni yo‘qotmasdan yashayman, deyish.

Tasavvur qiling: agar qizlar, menga er emas, erk kerak deb yozilgan plakatlarni ko‘tarib chiqqanda nima bo‘lardi? Albatta jamiyatdagi ko‘pgina qizlarning og‘riqli nuqtalari bayon etilgan va ko‘pchilik bu kreativlikni qo‘llab - quvvatlardi. Chunki erki bor ayol er kerakligini ko‘chaga chiqib aytish shartmasligini anglab yetgan bo‘ladi...

Shu muhokamalar bo‘layotgan paytida ancha ulg‘aygan, hamma narsaga mustaqil qaror qilib erishayotgan, ya’ni o‘ta mustaqil shaxsga aylangan mushugi bor qizga yana savol berdim: agar senga katta pul va karera taklif qilishsa ko‘chaga «menga er kerak» deb chiqarmiding?

U esa shunday javob yozib yubordi:  

Barno Sultonova