Набижон Боқийга очиқ хат!

Қадрли устоз, аслида очиқ хат ёзиш тарафдори эмасман, лекин бунда кўтариладиган масала фақат сиз билан менга тегишли эмас.

Қайсидир сайтдаги интервьюнгизда бугунги ўзбек адабиёти тўғрисидаги саволга: «мен Тўйтепадан нарига ўтолмайдиган адабиётни ўқимайман», деб жавоб берибсиз. Бугунги адабиёт аҳмоқликдан бир қадам ҳам нарига ўтолмаяпти, демоқчисиз-да... Ёки маҳаллий доирада қолиб кетганлигини айтмоқчимидингиз?

Биласиз, бетгачопар эмасман. Аслида сизнинг публицистикангизни ўқиб, журналист бўлганмиз, лекин юқорида айтганларингиз анчайин оғир. Бу фақат сизнинг гапингиз бўлгани учун эътироз билдирмоқчи эмасман. Афсуски, бугун ўзини зиёли санаган кўпчилик шу фикрда. Ўзимизга тегишли нимаики бўлса, ор қиладиган бўлдик. Болаларимиз мультикларимиздан, ёш-яланглар кийимимиз ва тилимиздан, катталаримиз қадриятларимиздан, мана, зиёлиларимиз адабиётимиздан уялади.

Биламан, азалдан талабчан ва қатъий бўлгансиз. Бир пайтлар, мактабда ўқиб юрганимда «ҳикоянгиз адабиётнинг бирламчи талабларига ҳам жавоб бермайди», деб кескин мактуб ҳам йўллагансиз. Анча ўксиган ва хафа бўлганман. Барибир бу ҳақли танқид мени ўз устимда ишлашга ва қатъий бўлишга ундаган. Лекин эндиги гаплар аниқ ҳолат ва аниқ инсон бўйича эмас, бу миллат адабиётини ерга уриш-ку! Ҳар ҳолда миллатга тегишли нимагадир баҳо берганда, бундайин кескин ва умумий хулосалар беришдан тийилганимиз маъқул.

Маломат қилмоқчи эмасман, шунчаки, анчадан буён шу каби ҳолат ўйлантираётган эди: Нега ўзимизнинг яхши жиҳатларимизни англолмаймиз? Ўзимизга ўзимиз баҳо беролмаймиз? Бунинг учун чеккадан кимдир хулоса бериши зарур бўлади?

Бу ҳолат айниқса адабиётимизда кучли.

... Бир пайтлар «Юлдузли тунлар» романини  адабий жамоатчилик яхши қабул қилмаган. Ҳар ҳолда матбуот шундай ёзган. Масквадагилар «зўр асар ёзиб қўйибсанлар-ку» дегандан кейин тан олишган.

А.Қаҳҳорни «ўзбекнинг Чехови» дейишимиз-чи? Шундай демасак, ёзувчининг даражасини билиб бўлмайдигандай... Фақат бошқалар тан олгандан кейингина ёки ўзгаларга таққослабгина, ўзимизга баҳо берамиз.

Жаҳон адабиётида тан олинган бир-икки ёзувчини мақтаб, уларнинг олдида ўзимизники сариқ чақага қиммат, дегандай фикр билдирибсиз.

Шу ёшга кириб, ҳеч тушунмадим-да, адабиётининг яхши-ёмонини қандай ажратиш мумкин? Тўғри, ҳаваскор ва профессионал адабиёт бўлиши мумкин, лекин икки халқнинг адабиётини ёнма-ён қўйиб, мана буниси зўр, буниси ёмон, деб қандай баҳо берилади? Бунинг мезонлари, тартиб-қоидалари борми? Бу мезон ва тартиб-қоидалар қайси миллат адабиётига ўлчаб, улар асосида чиқарилган? Адабиёт, ижод ўзига хослик, индивидуаллик бўлса, уни қандай қонунлар билан ўлчаш мумкин?

Тўғри, бизда «адабиётнинг тили зўр бўлиши керак», деган қатъий талаб бор. Лекин бу талабни фақат миллий адабиётга қўллашимиз мумкин. Таржима адабиётнинг асл тилини билмаймиз-ку! Унинг зўрлигини қандай баҳолаяпмиз? Бадиий адабиётнинг қолган уч унсури – ғоя, сюжет ва руҳият ҳақида ҳам «кимники зўр?» деб бўлмайди.

Тушунасиз, аслида адабиётга фақат дид орқали баҳо берилади. Ҳатто профессионал танқидчилар ҳам уни кўпроқ тартиб-қоида асосида эмас, дид билан баҳолайди. Дид эса ҳаммада ҳар хил.

Чунки, адабиёт учун ягона мезон ҳам, қоида ҳам йўқ!!!  Ҳар қандай етук адабиёт барча қоидаларни парчалаб, топтаб яратилади. Унда нима бор, деб сўрарсиз? Реклама бор, холос. Кимдир ўз адабиётини яхши кўради ва кўкларга кўтаради, кимдир миллий адабиётини менсимайди. Натижада у ерга кириб бораверади. Дид эса бугун аксарият реклама орқали шаклланмоқда. Айниқса, ўзини зиёли санайдиган, бошқалардан ажралиб туришни истайдиган қатламнинг диди. Лекин уларнинг ўзи кимнингдир рекламаси таъсирида қолганини билмайди ҳам.

Биласиз, ким зўрлигини очиқ-ойдин, миллиардлаб инсонлар кўз ўнгида баҳолайдиган спортда қанчалар «ўйинлар» бўлади. Энди ягона қонуни-қоидаси, мезони бўлмаган адабиётни олинг, наҳотки, унда «ўйин» бўлмайди деб ўйлайсиз?

Бўлади, жуда, бўлади-да. Бугун адабиёт ўта сиёсийлашиб кетганини биласиз. Мени бир савол қийнайди: нега агар АҚШ ва Европада туғилмаган бўлса, ўз миллати, миллий давлати манфаатларини ҳимоя қиладиган ёзувчилар кўпам жаҳон миқёсида тан олинавермайди? Хуллас, биз мақтаб айтаётган гапларнинг қанчалик қисми аслида реклама маҳсули эканини биламизми? Қайси асар реклама кўрсатиб берган йўл орқалигина кўнглимизга кириб борганини англай оламизми?

Аслида ҳар бир миллатда яхши ёзувчилар бўлади. Ҳеч қачон бир миллатнинг бошқасидан кам ёки ортиқ жойи бўлганига ишонмаганман. Ҳар қандай халқнинг ҳар бир даврда ўз даҳо ёзувчилари бўлади. Биз, ғарб дунёқараши, яшаш тарзи ва ғоялари руҳида тарбияланганлар асарни ўша ғоялар қолипига солиб, уларнинг нуқтаи назари, мезонлари билан баҳоласак,  уларга ёқмайдиган адабиётни «Тўйтепага ҳам етиб бормаяпти», деб тан олмасак, албатта илғамаймизда ўша ижодкорларни.

Ҳозир китобхонлик ҳақида кўп гапириляпти. Бир қарашда, халқ ўқимишли бўлиб қолиши керакдай. Бироқ, шахсга эътибор бермаяпмиз-ку... Яъни, китобхонлик романтикасини яратиш учун аниқ китоблар, аниқ ёзувчилар ҳақида гапирилиши лозим. Биз эса бир-биримизни реклама қилиб қўйишдан чўчиб, ҳеч кимнинг на китобини ва на ўзини айтамиз.

Мана, қайсидир бир каналда болалар китобхонлигини тарғиб этиш бўйича ижтимоий ролик берилмоқда. Энди, гап китоб ҳақида бўлгандан кейин, унинг ўзи ҳам кўрсатилиши керак-ку, кўрсатмаса бўлмас. Режиссёр реклама тўғрисидаги қонундан яхши хабардорми, роликда болалар рус тилидаги китобни, бунинг устига Агния Бартонинг китобини ўқимоқда (ўзимизнинг бирор адибни реклама қилиб қўйишдан чўчиб шуниси маъқул кўрилган-да).

Мамлакатда сиёсат ўзгаряпти, шахсан Президентимизнинг ўзи инсон капиталини ривожлантириш ҳақида алоҳида қайғурмоқда. Биз эса... Ҳатто, шахс ҳақида гапирмай туриб, ривожлантиришнинг умуман имкони бўлмаган адабиётда ҳам аниқ асар ва аниқ инсон ҳақида бир оғиз сўз йўқ. «Айтсам, реклама қилиб қўяман-ку», деган бахилликка ўхшаш фикр бор-да кўнгилда.

Сиз ўқишни истамаган адабиёт аслида йўқ ҳам эмас. Шунчаки, адабиёт ҳақида сўз кетганда индивидуал шахслар ҳақида сўзлашга тўғри келади. Биз эса, анча маҳал шахс ҳақида, у фақат қўшиқчи бўлсагина гапирдик. Бошқа бирор соҳада шахснинг номини тилга олиш русум эмасди. Шунинг учун «Ўткан кунлар»дан бошқа адабиётимиз йўқдай туюлади. Аслида адабиёт эмас, ўқувчи йўқ, холос. «Ўткан кунлар»нинг ўзи билангина миллатни китобхон қилиб бўлмаслигини ниҳоят тушунишимиз керак. Қолаверса, айнан «Ўткан кунлар» бизни китобдан чалғитяпти. Чунки унинг киноси бор, ўқимасдан ҳам айтиб бериш имкони кўпларга қўл келяпти. Қайси қўшиқчидан сўраманг, шу китобни ўқиётганини айтади-ку. Гап учун: бир санъаткор интервьюда «Ўткан кунлар»дан ошиб ўтиб, Граф Монте Кристонинг «Иф қалъаси маҳбуси» китобини ўқиганини гапириб берган.

Адабиётимизни ерга уриш халқни китобхонликдан чалғитади. Бу йўлдан ўзим шахсан ўтганим учун айтяпман.

Бир пайтлар, болаларим ёшлигида, улар фақат Анвар Обиджоннинг асарларини ўқишларини истардим. Қолган китобларни, «болаларим саёз асарларни ўқимаслиги лозим», деб харид қилмаганман.

Улар ўйлаганимчалик саёз ҳам бўлмагандир, бироқ адабиётимиз ҳақида ёппасига «танқиддан тубан» деган тавқи лаънат осилган эди-ку (дарвоқе, бу тамға ҳалиям, ҳақсиз равишда, унинг бўйнида). Шунчаки, бу ёзувчи-шоирлар ҳақида гапирилмас, уларни танимасдик. Шундай экан, болаларим ҳам уларни ўқишини истмаганман.

Бугун болаларим улғайган, ёмон йигитлар эмасдир, лекин уларни замонавий миллий адабиётни ўқитмай тарбиялаганим учун ўзимни кечиролмайман (қанчалар ажойиб йигитлар қилиб тарбиялашим мумкин эди, афсус). Манманлигим сабабли улар адабиётдан йироқ бўлиб тарбия топишди. Ўйламанг, бу фақат менинг муаммом эмас. Халқимизнинг типик вакилиман. Бу ҳар бир оиланинг муаммоси. Фақат буни биров тушунади, биров ҳали йўқ.

Болаларимизни қачонгача чет эл адибларининг асарлари билан тарбиялаймиз? Улар ҳам эртага сизга ўхшаб ўз миллатининг адабиётини менсимаслиги учунми? Бирор масалада хулоса қилиш керак бўлса, дарров ғарбга қараб қолиши учунми?

Аслини сўрасангиз, чет эл адабиёти ҳам оғзимиз кўпириб мақтаганимизчалик, бизникидан улуғроқ эмас (айтдим-ку, бир адабиёт иккинчисидан улуғ ҳам, паст ҳам бўлмайди).

Эсингиздадир, анча маҳал сўлагимиз оқиб, «Кичкина шаҳзода»ни мақтадик. Лекин уни тушуниши учун болаларимиз, аввало, иккинчи жаҳон уриши муҳитини, Гитлернинг кимлигини билиши ва тушуниши лозим эди. Болалар эса буни билишга мажбур эмас. Улар, аввало, мутолаадан завқ олишни ўрганишлари лозим. Ва, умуман, бу асар болалар учун ёзилмаган-ку. У болалар ҳақида катталар учун битилган асар.

Қолаверса, Экзюпери жуда ақлли бўлганидан бунча сирли, мавҳум ёзмаган. Шунчаки, у яшаган давр ва муҳитни яхши билмаймиз, у ўқиган асарлар билан таниш эмасмиз, шундан сирли туюлади. Қолаверса, яширин реклама ҳам иш берган, чамаси. Акс ҳолда жаҳонда шундан ўзга болалар учун асарлар каммиди?

Сизга бугунги адабиётимиз ўта зерикарли кўринаётган бўлса, бу ёзувчиларимиз билан бир замонда яшаётганингиздан. Улар ўйлаган ўй, фикр, айтмоқчи бўлган гапни билганингиз учун ҳам шундай. Помуқ эса нотаниш муҳит ва даврни қаламга олган, шундан жозибали.

Қизиқарли экан, деб насронийлик афсоналарига асосланган асарлар ёзаётган ёзувчиларимиз бор ва уларни мақтаб ҳам турибмиз. Ҳа, назаримизда, ғарбга тегишли нималардир аралашган бўлса, демак бу ажойиб асар. Ҳаммасини ғарб мезонлари билан ўлчашга уринаётган айрим зиёлиларимизнинг фикри ва дунёқараши анча бузилган!

Дунёда ҳеч бир миллат бизчалик ўз адабиётини ерга урмас. Ҳолбуки, дунё билан бўйлашадиган асарларимиз саноқсиз. Агар ғарбдан нигоҳимизни бирозга олиб, ўзимизга қаратсак ва шахсдан чўчишни бас қилсак, уларни албатта кўрамиз.

Айтмоқчи, устоз, Помуқ ҳақидаги гапларингиздан кейин қизиқиб, унинг «Қора китоб»ини топиб ўқидим. Ва бир хулосага келдим: Набижон Боқий бирор ўзбек адибининг («Ўткан кунлар»дан бошқа, албатта) асарини айтганда, «қанақа экан?» деб (қовун қовундан ранг олади, ахир) униям ўқиган бўларканим.

Бироқ, сиз уларни айтмайсиз, мен ўқимайман. Чунки сиз ҳам, мен ҳам шу элнинг типик вакилимиз.

Ҳурмат билан Исмоил Шомуродов