Кириш сўз ўрнида...

Мен Навоий ғазалиётини инглиз тилига таржима қилиш бўйича илмий тадқиқотимни энди бошлаган кезларимда устозим, навоийшунос олим, профессор Шуҳрат Сирожиддинов: «Навоийни хорижликларга тақдим этишдан аввал унинг жаҳон адабиётига таъсири масалалари исботлаб берилиши керак аслида. Бертельс ўз асарларидан бирида Ғарб адабиётидаги бир машҳур асар “Сарандип шоҳи ва унинг ўғиллари саргузаштлари” асарининг Навоийга тегишли бўлиши мумкинлиги ҳақидаги гипотезани айтиб кетган эди, лекин ҳеч ким бу ҳақида ҳали жиддийроқ тадқиқод олиб бормаган, Навоий жаҳон адабиёти харитасига янги киритиладиган шоир эмас, унинг дунё тамаддунига таъсири катта бўлган!», — деган эди.

Ўша пайтлар, албатта, ёш тадқиқодчи сифатида бу гапнинг моҳиятини тўла англаб етмагандим. Йиллар ўтиши билан устозимнинг гаплари маъносини тушуниб бордим. Алишер Навоий номли Тошкент давлат ўзбек тили ва адабиёти университетида фаолиятимни бошлашим билан дастлабки, кўнглимдаги истак ўша тарихнинг хира саҳифасини ёритиш ва тарихий ҳақиқатни юзага чиқазиш бўлди. Устозимга ўз фикрларимни айтганимда буни маъқуллади ва университетимизда мавжуд Навоий адабий меросини ўрганиш борасидаги фундаментал тадқиқотга кичик лойиҳам ҳам киритилди. Кўнглимда минг ҳадик ва хавотир билан ишни бошладим. Олдимдаги энг катта муаммо кичик лойиҳанинг сметасидан ҳам қимматроқ турадиган ноёб китоб 1964 йили Нью-Йоркда нашр этилган «Three princes of Serendip» китобини хориждан сотиб олиб келиш эди. Устозимнинг ташаббуси билан икки-уч ҳафта ичида мазкур китоб университетимиз кутубхонасига олиб келинди. Ҳозирги кунда китобнинг электрон нусхаси ҳам кутубхонамиз базасига жойлаштирилди. Инглиз тилидаги мазкур китоб италянча (аслият) китобнинг ўн ёки ўн биринчи таржимаси бўлиб, Элизабет Жеймес Ходж томонидан нашрга тайёрланган. Китобни ўзбек тилига иқтидорли талабаларимиз таржима қилишди. Устозимиз Шуҳрат Сирожиддинов бошчилигида навоийшунос Дилнавоз Юсупова билан ҳамкорликда мазкур китоб таржимасини Хусрав Деҳлавий, Ашраф Мароғий, Низомий Ганжавий ва Алишер Навоийнинг «Хамса»си ҳамда Фирдавсийнинг «Шоҳнома»си билан қиёслаб илмий тадқиқ этдик. «Шарқ сайёр сюжетларининг Ғарб адабиётига рецепсияси» номли лойиҳамизнинг илк натижаларини ҳукмингизга ҳавола этмоқчимиз. Бу мақола тадқиқотимизнинг бир дебочаси сифатида сизнинг ҳайратингизга сабаб бўлса ажаб эмас. Сўзим аввалида менга бу ғояни берган ва ҳар томонлама қўллаб-қувватлаган устозим Шуҳрат Сирожиддиновга чуқур миннаддорчилигимни изҳор этаман!

Гулноза Одилова, филология фанлари номзоди, Алишер Навоий номидаги Тошкент давлат ўзбек тили ва адабиёти университети «Таржима назарияси ва амалиёти» кафедраси мудири

(Мазкур мақола 2018 йил 8 феврал куни Алишер Навоий номидаги Тошкент давлат ўзбек тили ва адабиёти университетида ўтказилган «Навоий ва XXI аср» номли республика илмий-назарий анжуманида муҳокама қилиниб, омма ҳукмига ҳавола этилди) 

Бугун жаҳонга машҳур кўплаб Ғарб адабиёти намуналарининг Шарқ халқлари орасида кенг тарқалган ҳикоят ва афсоналар, Шарқ мумтоз ижодкорлари асарларида келтирилган сюжет ва мотивлар таъсирида вужудга келганлиги замонавий китобхонга сир эмас. Шарқнинг Ғарбга бевосита таъсири ҳақида кўплаб илмий тадқиқотлар, монография ва мақолалар яратилган ва яратилмоқда. Уларнинг аксариятида муаззам Шарқ маданиятининг Ғарб илм-фани ва санъатига билвосита таъсири ҳақида сўз борса, кўплаб тадқиқотларда мумтоз алломалар асарларининг хорижий тилларга таржима қилиниши билан боғлиқ адабий таъсир масалалари тадқиқ қилинган.

Биз ушбу мақоламизда 1557 йилда Венецияда Майкл Трамеззино томонидан «Сарандибнинг уч шаҳзодаси» номи билан итальян тилида босилиб чиққан ва муқаддимасида муаллиф томонидан «Христофор Арманодан эшитган Шарқ эртагим асосида ёздим» деб қайд этилган асарнинг 1964 йилда Элизабет Ходжда Шарқ адабиёти сюжетларидан таъсирланиш қай тариқа кечгани ҳақида фикр юритмоқчимиз.

Ўзбек навоийшунослигида «Сарандиб шоҳининг уч ёш ўғлони зиёрати» номи билан танилган мазкур асар табризлик арман ёзувчиси Христофор Табризий қаламига мансуб деб қаралади. Бундай қараш шўролар даврида бу ҳақда илк марта мақола ёзган шарқшунос олим Евгений Бертельс фикри билан боғлиқ. Бертельснинг «Навоий ва Жомий» номли тадқиқотидан ўрин олган «Навоий асарларининг Ғарбий Европа тилларига қилинган қадимги таржималари» номли мақоласида Алишер Навоийнинг «Сабъаи сайёр» асари таъсирида яратилган икки асар: юқорида тилга олганимиз «Сарандиб шоҳининг уч ёш ўғлони зиёрати» ҳамда гуржи ёзувчиси Цицишвилининг «Етти сайёра» асарлари ҳақида маълумот берилади. Хусусан, олим «Сарандиб шоҳининг уч ёш ўғлони зиёрати» асарига кенгроқ тўхталар экан, унинг муаллифи сифатида Христофор Армани Табризий номини келтириб ўтади. Бертельснинг маълумот беришича, ушбу асар таржима характерига эга бўлиб, 1557 йилда яратилган ва 1766 йилгача, яъни 209 йил ичида 11 марта қайта-қайта нашр этилган.

1557 йилда Венецияда Майкл Трамеззино томонидан итальян тилида нашр этилган асар муқаддимасида «Сарандибнинг уч шаҳзодаси» муаллифи мазкур асарни форс тилидаги эртакни итальянчада сўзлаб берган Христофор Арманодан эшитганлари асосида ёзаётганини таъкидлаб ўтади. Аммо ҳеч қаерда Майкл Трамеззино на муаллифлар номи, на унинг таржима эканлигини келтиради. Айтиш мумкинки, Майкл Трамеззино асар муллифи ёхуд муаллифларини яшириши билан бирга, юксак маҳорат ва янгича ғояларга йўғирилган асари эгаларининг қайси Шарқ алломалари эканлигини яхши билган. Асарни бутунлай ўзлаштириб олганликда айбламасликлари учунми, номи ҳеч қайси манбаларда учрамайдиган Христофор Армано деган шахсни кашф этади. Америкалик шарқшунос олим Ричерд Бойла ўзининг «Сарандиб шоҳининг уч ўғли» асари ҳақидаги 2000 йилда нашр этилган илмий тадқиқотида Армано деган шахс Трамеззинонинг хаёлий тасаввури маҳсули бўлиши мумкинлигини таъкидлайди. Бинобарин, бошқа бирон-бир тарихий манбада бу ном қайд этилмаган.

Ғарб олимлари мазкур асар Хусрав Деҳлавийга тегишли деб тахмин қилсалар, Бертельснинг фикрича, китоб икки мустақил сюжетдан ташкил топган бўлиб, унинг биринчи қисмида Сарандиб шоҳининг уч ўғли оталари ҳузурида яхши тарбия топиб, саёҳатга отланганлари ва кўп саргузаштларни бошдан кечирганлари ҳақида ҳикоя қилинади. Шаҳзодалар йўқолган туяни ўғирлаганликда гумон қилиниб, улар бориб қолган мамлакат шоҳи Баҳром Гўрнинг ҳузурига олиб келинадилар ва ақл-заковатлари туфайли подшоҳнинг ишончини қозониб, Баҳромни ўлдиришни ният қилган вазирдан халос бўлишига сабаб бўладилар. Бертельс ушбу сюжет Хусрав Деҳлавийнинг «Ҳашт беҳишт» достонидан олинганини таъкидлайди. Дарҳақиқат, Деҳлавий достонидаги биринчи ҳикоят воқеалари асарнинг биринчи қисми билан кўп жиҳатдан мос келадики, биз бу ҳақда қуйироқда тўхталиб ўтамиз.

Асарнинг иккинчи қисми бевосита Баҳром Гўр саргузаштлари билан боғлиқ. Унда келтирилишича, ўзининг ёвуз ниятли вазиридан шаҳзодалар ёрдамида халос бўлган Баҳром уларни ўз хизматига олади. Сал аввалроқ Баҳром ўз севгилиси Дилоромни ҳайдаб юборган ва унинг фироқида изтироб чекиб, хасталаниб қолган эди. Табиблар уни даволашда ожиз қоладилар. Шунда шаҳзодаларнинг маслаҳати билан етти қаср қуриб, Баҳром тунги уйқусизлиги пайтида турли мамлакатлардан келган мусофирларнинг ҳикоясини тинглайди. Еттинчи тунда Дилором ҳақида хабар топади. Бертельснинг мақоласида келтирилишича, «Шарқ ва Ғарб» журналининг ношири, шарқшунос олим Бенфей асарнинг иккинчи қисми айнан Низомийнинг «Ҳафт пайкар» асаридан олинган деган фикрни билдиради, зеро, ушбу қисмнинг Баҳром ва унинг саргузаштлари билан боғлиқлиги унинг шундай хулосага келишига сабаб бўлади. Бертельс мазкур мақоласида ушбу қисмнинг асл манбасини излашга ҳаракат қилган ва унинг Алишер Навоийнинг «Сабъаи сайёр» достони билан боғланиши ҳақидаги илк мулоҳазасини баён қилган. Бертельснинг бу фикри кейинчалик озарбайжон олими Ғ.Алиев, ўзбек олимларидан Н.Маллаев, Н.Комилов, А.Ҳожиаҳмедов ва бошқалар томонидан айнан такрорланади^[1].

Даставвал «Сарандибнинг уч шаҳзодаси» асарининг умумий сюжетига қисқача тўхталиб ўтсак.

Сарандиб деган мамлакат шоҳи Жаъфарнинг уч ўғли бўлиб, шоҳ уларнинг билимли, етук инсон бўлишлари ва мамлакатни бошқариш йўлларини яхши эгаллашлари учун оролдаги ҳар бири турли соҳаларнинг устаси бўлган машҳур олимларни уларга устоз қилиб тайинлабди. Шаҳзодалар илму фан, санъат ва адабиёт соҳасида ҳамма билимларни эгаллаб, комил шахс бўлиб вояга етибдилар. Уларнинг устозлари шаҳзодаларнинг комиллик чўққисини забт этганликларини айтганда, шоҳ унчалик ишонмабди. У ўз олдига ўғилларини чақириб, бундан буён давлатни тўнғич ўғил бошқариши кераклигини, ўзи эса қолган умрини тоат-ибодатда ўтказмоқчилигини айтади. Катта ўғил «Ота, сиздаги тажриба ва оқиллик менда йўқ, умрингизнинг охиригача мамлакатни ўзингиз бошқаришингиз керак» деб камтарлик билан жавоб беради. Ўртанча ва кенжа ўғиллар ҳам акасининг гапини такрорлаб, шоҳнинг таклифини рад этадилар. Шоҳ ўғилларининг доно ва ақлли жавобларидан таъсирланади. Кўнгли хотиржам тортади. Бироқ эртаси куни ўғиллари ҳаётий тажрибани ҳам орттириб, олган билимларини амалиётда синаб кўришлари учун уларни мамлакатдан ташқарига чиқариб юборишга қарор қилади. Ўғилларини ҳузурига чорлаб, мамлакат қирғоқларини кўп йиллардан бери хавф солиб келаётган аждарлардан озод қилиш учун сеҳрли шеър зарур эканлигини ва улар ушбу шеърни излаб топишлари лозимлигини айтиб, шаҳзодалар 15 кун ичида мамлакатни тарк этишлари ҳақида буйруқ беради. Шоҳ қарори билан мамлакатдан чиқиб кетган шаҳзодалар қудратли император Баҳром (Баҳром Гўр)нинг мамлакатига бориб қоладилар. Йўлда бир туякашнинг йўқолган туясини кўрмаган бўлсалар-да, фаҳму идрок билан унинг белгиларини айтганларида, ўғирликда гумонланиб, мамлакат подшоси Баҳром ҳузурига олиб келинадилар. Баҳром берган саволларига зийраклик билан жавоб берган шаҳзодаларни ўз саройида меҳмон бўлишга таклиф этади. Зиёфатдан сўнг Баҳром уларга унинг салтанатни бошқаришида ёрдам берадиган – ким ёлғон гапирса кўрсатиб турадиган адолат ойнаси бўлганини, уни қўшни қиролликдаги бокира малика салтанатига олиб кетишганини сўзлаб беради ва улардан мамлакатда адолат ўрнатишга ёрдам берадиган кўзгуни келтириб беришларини сўрайди. Шаҳзодалар бунинг учун даставвал соҳилда пайдо бўлиб, қироллик аҳолиси ва ҳайвонларни ҳалок қилаётган баҳайбат қўлни йўқотишлари керак эди. Шаҳзодаларнинг ақл-идроки ва тадбиркорлиги туфайли қўл маҳв этилиб, малика кўзгуни уларга ҳадя этади. Шаҳзодалар кўзгуни Баҳромга қайтарганларида, шоҳ тушкун кайфиятда эди, чунки сал аввалроқ Дилором исмли севимли канизагини овдаги маҳоратини мақтаб, унга таҳсин айтмагани учун қўл-оёғи боғланган ҳолда саҳрога ташлаб келган, эртаси куни қилган ишидан пушаймон еб, ўрмонга борса, қиздан ном-нишон тополмаган ва бу ҳолатдан қайғуга ботиб, севгилисининг ҳажрида хасталаниб қолган эди.

Шоҳнинг дардига чора сифатида катта ўғил етти қаср қурдиришни, мазкур қасрларга мамлакатнинг етти бурчагидан эртакчиларни чақиртириб, ҳар кун битта қасрда тунаб, уларнинг ҳикояларини эшитиб кўришни таклиф қилади. Шоҳ шаҳзодаларнинг айтганини қилиб, тез орада соғлиғи тиклана бошлайди. Еттинчи қасрда тунайдиган кун эртакчи унга ўзи ва Дилором ҳақидаги ҳикояни айтиб бераётганини фаҳмлаб қолади. Эртакчи шоҳга Дилором Баҳромнинг қаҳру ғазабига қарамасдан ҳамон уни севишини айтади. Баҳром эртасигаёқ Дилоромга чопар юбориб, уни олиб келтиради.

Шаҳзодалар ўрмонда бирорта из топа олмагач, Дилоромни ёввойи ҳайвонлар еб кетган деган фикрдан воз кечиб, уни кимдир олиб кетган деган тахминга боришган, шунинг учун мамлакатнинг турли бурчагидан сайёҳларни чақиртиришни маслаҳат берган эди.

Шаҳзодалар ўз юртига қайтиб борадилар, тўнғич ўғил тахтга ўтиради, ўртанча ўғилга қўшни қиролликдаги бокира малика турмушга чиқмоқчи эканини айтиб, чопар йўллайди ва улар турмуш қурадилар. Бир неча йиллардан кейин Баҳром қиз кўрганини ва қизига кенжа шаҳзодани куёв қилмоқчи эканини айтиб нома йўллайди. Кенжа ўғил Баҳромга куёв бўлади ва тўйдан кейин Баҳром вафот этгач, ўша давлатни бошқаради.

Асар билан танишиш жараёнида ундаги бир қанча сюжетлар Шарқ мумтоз адабиёти таъсирида вужудга келганини кузатиш мумкин. Хусусан, Фирдавсийнинг «Шоҳнома», Хусрав Деҳлавийнинг «Ҳашт беҳишт», Алишер Навоийнинг «Сабъаи сайёр» асарларидан олинган кўплаб ўринлар мавжудки, биз даставвал асарнинг Фирдавсий достони билан алоқадор жиҳатларига эътибор қаратмоқчимиз. Маълумки, «Шоҳнома» асари 100 га яқин кичик достонлардан таркиб топган бўлиб, ундаги қаҳрамонлар кейинчалик Шарқ мумтоз адабиётида кўплаб асарларнинг вужудга келиши учун асос бўлган. Биз таҳлил қилаётган асарда ҳам шундай таъсирланиш кўзга ташланади. Унга кўра, Баҳром хасталаниб ётган вақтида, унинг юртидаги одамлар сарандиблик уч шаҳзодага Эрон юртига хавф солаётган Заҳак исмли уч бошли илон ҳақида хабар берадилар. Айтишларича, баҳайбат илон Дамованд тоғидаги зиндондан озод бўлганмиш. У бир неча йиллар илгари аждодлар томонидан зиндонбанд этилган экан. У ўрмонлар бўйлаб, тоғлар ортидан пойтахт Бишапур томонга ҳаракатланиб келаётган экан. Ака-укалар унинг нима учун келаётганини сўрашганда, бир деҳқон у Баҳромни қўлга киритмоқчи эканлигини, шунингдек бир неча йил илгари қўзғолон кўтарган Кова исмли темирчининг кучини ҳам ўзига тортиб олиш учун келаётганини айтади. Шаҳзодалар уни маҳв этиш усуллари ҳақида сўраганларида, уларга шундай жавоб беришади: «Унинг учта бошини ушлаб турган тиргаги учта бўйнидир. Агар ҳамма бир ёқадан бош чиқарса, Заҳакдан қутулиш мумкин. Кейин у кучсизланади ва уни император қуши олиб кетади»^[2].

Ушбу сюжет ва ундаги қаҳрамонлар Фирдавсийнинг «Шоҳнома» достонидаги «Заҳҳок ва темирчи Кова» достонини ёдга солади. Унга кўра, араб халқларида ҳукмронлик қилган шоҳ Мирдоснинг Заҳҳок исмли ўғли бўлиб, у Иблиснинг ҳийласига учиб, ўз отасини ўлдиради ва тахтга ўтиради. Иблис ошпаз қиёфасида унинг саройига ишга кириб, унга таомлар тайёрлаб беради ва Иблиснинг макри билан Заҳҳокнинг елкасида илонлар ўсиб чиқади. Иблис улар инсон мияси билан боқилсагина, тинчланиши ва йўқолиши мумкинлигини айтади ва шу тариқа одам насли камая боради. Бир куни Заҳҳок туш кўради: унга кўра, уч баҳодир ҳўкиз бошли гурзиси билан Заҳҳокни савалаётган экан. Улардан навқирони Заҳҳокнинг терисини шилиб олиб, икки қўлини кесиб, боғлаб, уни Дамованд тоғи томон судраётган экан. Уйқудан уйғонган Заҳҳокка муъбадлар туш таъбирини айтиб берадилар: бир кун келиб, Фаридун илонларга ем бўлган отаси Отибиннинг хуни учун ундан қасос олади. Дарҳақиқат, шундай бўлади: Заҳҳок қанча уринмасин, Фаридунни ўлдиришга чоғланмасин, тақдиридан қутула олмайди, темирчи Кова эса ўлдирилган ўғилларининг қони учун Заҳҳокка қарши қўзғолон кўтаради, паҳлавон Фаридун уни асир олади ва Дамованд тоғига зиндонбанд қилади. Кўринадики, «Сарандиб шоҳининг уч ёш ўғлони» асарига киритилган ушбу мотив Фирдавсий достонидаги шу қиссадан олинган.

Шарқшунос олим Еегений Бертельс ўзининг «Навоий асарларининг Ғарбий Европа тилларига қилинган қадимги таржималари» номли мақоласида «Сарандиб шоҳининг уч ёш ўғлони зиёрати» асари Амир Хусрав Деҳлавийнинг «Ҳашт беҳишт» («Саккиз жаннат») асари таркибига кирувчи бир ҳикоя заминида ёзилганини айтади. Дарҳақиқат, унинг умумий қолипловчи сюжети Деҳлавий достонидан олинган ҳикоятни ёдга солади. Достонда Баҳром шанба куни қора гумбаз остида ҳинд маликасининг ҳикоятини тинглайди. Ҳикоятнинг қисқача мазмунини баён қиламиз:

Сарандиб мамлакати шоҳининг ҳар томонлама етук ва баркамол уч ўғли бўлиб, подшоҳ уларнинг ҳар бирини алоҳида ҳузурига чақириб, ўз тахтини таклиф қилибди. Лекин улар ота тахтига рағбат билдирмабдилар. Отаси ичида бундан хурсанд бўлса-да, лекин ғазабланган киши бўлиб, ўғилларини мамлакатдан ҳайдаб юборибди. Уч шаҳзода бошлари оққан томонга йўл олибдилар. Йўлда туясини йўқотган бир кишини учратишибди. Ўз билимлари ва зийракликлари туфайли туянинг устида бир ҳомиладор аёл ва ёғ ҳамда асал ортилган хуржун борлигини айтибдилар ва туя кетган томонга ишора қилибдилар. Туянинг эгаси бу маълумотлардан уларни ўғри деб гумон қилибди ва подшоҳ ҳузурига олиб борибди. Подшоҳ уларни зиндонга ташлабди. Эртаси куни туя ва аёл топилгач, шаҳзодаларнинг бегуноҳлиги маълум бўлибди ва подшоҳ улардан узр сўраб, уч-тўрт кун саройда меҳмон бўлишларини илтимос қилибди. Меҳмондорчилик асносида шаҳзодалар уларга таом ўрнида тортилган қўзичоқнинг ит сути билан боқилганини, шаробнинг қабристонда ўсган узумдан тайёрланганини ва подшоҳнинг ўзи ҳам шоҳ ўғли бўлмай, ошпазнинг фарзанди эканини айтибдилар. Ҳикоят сўнгида шаҳзодалар оталари ҳузурига қайтиб, бахтли ҳаёт кечирибдилар. Кўринадики, «Сарандиб шоҳининг уч ёш ўғлони зиёрати» асари учун айнан шу ҳикоят умумий қолипловчи сюжет вазифасини ўтаган.

Табризийга нисбат берилган асарнинг иккинчи қисми кўп жиҳатлари билан «Сабъаи сайёр» достонини ёдга солади. Бу қисмнинг Алишер Навоий достонига қай даражада алоқадорлигини билиш учун хамсанавислар: Низомий, Деҳлавий, Ашрафнинг Баҳром мавзусидаги достонлари ва Навоийнинг «Сабъаи сайёр» достони сюжетларининг баъзи қирраларига қисқача тўхталиб ўтсак. Биринчи масала канизакнинг исми билан боғлиқ. Табризийга нисбат берилган асарда канизакнинг исми Дилором. Низомийда Фитна, Ашрафда Баҳромнинг ошиқлиги билан боғлиқ саҳна, демак, канизак воқеаси йўқ, Деҳлавий ва Навоийда қизнинг исми Дилором. Бу жиҳатдан асар Деҳлавий ва Навоий асарига яқинлашади. Салафларда, яъни Низомийда ҳам, Деҳлавийда ҳам Дилоромнинг келиб чиқиши, болалик тақдири тасвирланмаган. Навоий достонида эса Дилором хоразмлик созандага ўзининг асли Чиндан эканлигини, болалигида уруш вақти асир тушиб, Хожа уни ўзига фарзанд қилиб, боқиб олганини, болалигиданоқ дилкаш оҳанг билан қўшиқ куйлаганини айтади:

Икки хон кину размидин тақдир,

Тифл эканда биравга қилди асир.

Байъима хожа муштари бўлди,

Бандаси меҳри ховарий бўлди.

Гарчи мундоқ азиздурмен анга,

Сотқун олган каниздурмен анга,

Чунки йўқ эрди хожаға фарзанд,

Мисли фарзанд қадрим этти баланд,

Чун унум дилкаш эрди, лаҳжам хуш,

Чекар эрдим таронаи дилкаш.

«Сарандибнинг уч шаҳзодаси» асарида ҳам Дилоромнинг тақдири Навоий достонидаги Дилоромга яқин туради. Дилоромни илк бор кўрган Баҳром унинг ўтмиши билан қизиқиб, унинг хожаси бўлмиш савдогардан сўраганда, у қизни ҳали болалик пайтидаёқ топиб, боқиб олганини айтади:

«When I found the child, she was too young to speak, nor growing up, could she remember aught to tell us of her past. Only the tunes she sings suggest she may have heard in her former days some songs we never new» (Three princes of Serendip).

Сўзма-сўз таржима: «Мен бу чақалоқни топиб олганимда у ҳали гапира олмасди. Ўтмиши ҳақида ҳам ҳеч нарсани эслай олмасди. Фақат унинг хиргойиларигина биз ҳеч қачон била олмайдиган ўтмишдан бизга хабар берарди».

Энди канизакнинг овдан кейинги тақдири билан боғлиқ ўринларни қиёсласак. Низомийда ов пайтида канизакнинг «машқнинг натижаси» деган гапларидан Баҳром ғазабланиб, ўз саркардасига Фитнани ўлдиришни буюради, лекин Фитна тадбир ишлатиб омон қолади. Деҳлавийда Баҳром Дилоромни отдан тушириб юбориб, бир ўзини саҳрода қолдириб кетади. Навоийда эса ғазабланган Баҳромнинг фармони билан унинг одамлари Дилоромни узун сочларига боғлаб, саҳрода қолдириб кетадилар:

Маҳддин ойни чиқордилар,

Бир биёбонға элта бордилар.

Ҳар гиёҳи анинг нечукким ўқ,

Даврида неча кунчилик сув йўқ.

Жонивар умрини қилурға табоҳ,

Бутмай анда бағайри заҳр гиёҳ.

Икки гисусидин каманд айлаб,

Ташладилар ғулула банд айлаб^[3].

«Сарандибнинг уч шаҳзодаси» асарида ҳам Баҳром Навоий Баҳроми сингари йўл тутади, уни ўрмонга ҳайдаб юборишларини талаб қилади:

«Take her away; take her far away…Let her be driven into the darkest forest and there be devoured by beasts» (Three princes of Serendip).

Таржимаси:

«Уни ҳозироқ кўзимдан йўқотинг, кўзимга кўринмасин... Қоронғу ўрмоннинг ичкарисига ҳайдаб юборинглар, махлуқларга ем бўлсин».

Эртасига мастлик тарқагач, пушаймон бўлади ва уни излаб саҳрога келади, бироқ топа олмайди ва изтиробдан хаста бўлиб қолади. Табиблар уни даволашда ожизлик қиладилар. Бу ўринлар ҳар иккала асарда юксак пафос билан тасвирланган. Хусусан, «Сабъаи сайёр»да:

Сўрдиким: «Моҳваш қаён кетмиш?»

 Бехабарким, не шоҳ кор этмиш?

Дедилар қилғанин неча маҳрам,

Тийра бўлди анга ёруғ олам...

Ҳажрдин жон чу оғзиға етти,

Қўпти беихтиёру азм этти.

Ул навоҳиға тегру қилди шитоб

Ки, суманбарға қилмиш эрди итоб

Ким, бор эрса ҳаёти имкони,

Бўлғай ул руҳға фидо жони.

Ўлукин топса мотамин тутқай,

Ун чекиб навҳаи ғамин тутқай.

Кўтариб зор сарви чолокин,

Солибон маҳд аро тани покин,

Навҳадин кўнглин айласа холи,

Ўзин ўлтургай устига ҳоли.

Ёри хилватгаҳиға хос ўлғай,

Фурқатидин ўлуб халос ўлғай.

Ҳар неча кезди дашту саҳрони,

Топмади зод сарви раънони...

Не ўлук эрди, не тирик сони,

Бўлмас эрди тирик демак они.

Баҳромнинг Дилоромни йўқотгандан кейинги ҳолати Трамеззино асарида ҳам чуқур изтироб билан тасвирланган:

«He gave commands in a voice as sharp as lightning, as urgent as thunder. To the guards of the palace and to those who had driven Deliramma away, he gave instructions. «Hurry to the north and south. Hurry to the east and west. If need be, turn my entire empire upside down, but find fair Deliramma. Even at this moment a lion may be at her throat. I cannot bear to have her suffer. I cannot bear to have gone. So the guards rode off in search. And the anxious emperor walked back and forth, back and forth, as he waited for news of his missing love. When it come time to eat, Vahram’s face was long and sorrowful. The imperial cooks had prepared all of his favorite foods; but he tasted only a little rose petal pilau and called for some pussy willow broth.         Every few moments he stood up and looked out to see if anyone was coming back with Deliramma, but none of the guards could find her. The search continued for many days. Crashing through the forests on elephants and racing along the imperial roads on horses, the pursued every rumor of where she might be. Unfortunately, the rain had washed away her footprints, and each disappointment was followed by another. At last, grieving deeply, the emperor gave up hope and became ill with unhappiness. He stopped going out of doors; and because Deliramma was not there to sing, he would allow no music within his palace. Although many noted doctors came to see him and consulted daily with each other medicines seemed to improve his pitiful condition.» (Three princes of Serendip).

Таржимаси: «Баҳром Дилоромни қочириб юборганларга ҳамда сарой аскарларига янги буйруқлар берди: «Шимолга, жанубга шошилинг, ғарбга, шарққа боринг. Керак бўлса, бутун империяни ағдар-тўнтар қилинг, аммо ой юзли Дилоромни топинг. Эҳтимол, бирор йиртқич ҳайвонга ем бўлгандир. Мен унинг изсиз йўқолишига ҳам, азоб чекишига ҳам бардош беролмайман».

Шундай қилиб, аскарлар уни қидиришга тушдилар. Ташвишлар гирдобида қолган шоҳ у ёқдан бу ёққа юрар, севгилисидан бирор-бир янгиликни интиқиб кутарди. Овқат маҳали, Баҳромнинг юзи жуда ҳорғин ва ғамгин эди. Империя ошпазлари у ёқтирган барча таомларни тайёрлашган, аммо у атиргул баргларидан қилинган овқатдан ва шўрвадан нари-бери татиб кўрди, холос. Ҳар дақиқада бирортаси Дилоромни олиб келаяптимикан дея ташқарига назар ташлаб қўярди. Аммо бахтга қарши аскарларнинг ҳеч қайсиси уни топа олишмаган эди. Узоқ изладилар. Отларда империя йўллари бўйлаб, филларда ўрмонлар орқали ҳаракатланаётган аскарлар у қаерда бўлиши мумкинлиги ҳақида бош қотирар эдилар. Бахтга қарши, ёмғир ҳам унинг изларини ювиб кетган, бир кўнгилсизлик кетидан иккинчиси келар эди. Ниҳоят, чуқур тушкунликка тушган шоҳ умидини узар экан, бу фожиага қўшилиб ўзи ҳам бетоб бўлиб қолди. У эшикдан ташқарига чиқмай қўйди. Чунки ташқарида майин қўшиқлар куйловчи Дилором йўқ эди. У сарой ичида қўшиқ куйлашни ман этиб қўйди. Кўпгина табиблар уни текшириб кўриб, ўзаро маслаҳат қилишди, аммо на бир гиёҳ ва на бир дори-дармон унга кор қилди».

«Сабъаи сайёр»да табиблар ва етти иқлим шоҳи, «Сарандибнинг уч шаҳзодаси» асарида эса шаҳзодалар Баҳромнинг дардига чора бўлиши учун 7 қаср қуришни маслаҳат берадилар. Уларнинг саъй-ҳаракатлари билан тез орада 7 қаср қурилади. Баҳром ҳафтанинг етти кунида мана шу қасрларга кириб, 7 иқлимдан келган мусофирларнинг ҳикоятларини тинглайди.

Низомийда ҳам, Деҳлавийда ҳам ўз канизакларини йўқотган Баҳромнинг изтироблари кўрсатилмаган. Қаср қурилиши ҳам Баҳромнинг дардини енгиллатиш учун эмас. Низомийда Баҳром уста Симнор томонидан Хаварнақ қасрида ўзининг 7 сайёҳ даврасида тасвирланган суратини кўриб, шундай қаср қуришларини буюрса, Деҳлавийда овга ва айш-ишратга берилиб кетган Баҳромни пойтахтга қайтариш учун 7 қаср қурадилар. Низомийда ҳам, Деҳлавийда ҳам Баҳром, Навоий таъбири билан айтганда, ишқдан, дарду ғамдан холи тарзда тасвирланган. Навоийнинг Баҳроми эса Дилоромни йўқотгандан сўнг руҳий изтироблар туфайли покланиб, чин маънода ошиқлик сифатларига эга бўла бошлайди. Европалик муаллифнинг асарида ҳам Баҳром айнан мана шу сифатларга эга қаҳрамон сифатида тасвирланган, шу жиҳатдан у Низомий ва Деҳлавий Баҳромига эмас, айнан Навоий Баҳромига яқин туради.

Шунингдек, асарда келтирилган баъзи буюм ва предметлар ҳам Навоий достони таъсирида вужудга келган. Масалан, «Сарандибнинг уч шаҳзодаси» асарида Баҳром саройида бир вақтлар бир ажойиб кўзгу бўлади. У бу ҳақда шаҳзодаларга қуйидагиларни сўзлаб беради:

«Formerly in this country evil arose less often than nowadays,» he said, «because my grandfather possessed a device called the Mirror of Justice, which had been found by philosophers of ancient times. This glass, inherited by my father and uncle, had the property of reflecting both truth and falsehood. «When two people were at difference, both were obliged to look into it. As they did so, the face of the one who had lied, immediately turned purple. The face of the one in the right, retained its own color; and so the latter one would win his case» (Three princes of Serendip).  

Таржимаси: «Илгарилари бу ерларда шайтоний найранглар ҳозиргидан анча кам эди, чунки бобомда қадимги файласуфлар томонидан топилган Адолат кўзгуси деб номланувчи буюм бор эди. Кейинчалик ўзида ҳақиқат ва ёлғонни акс эттирувчи бу кўзгу отам ва амакимга мерос бўлиб ўтди... Икки кишининг гаплари ҳар хил бўлганда шу кўзгуга қарашга мажбур қилишарди. Ёлғон гапирган кишининг юзи тезда сиёҳранг тусга кириб қоларди. Ҳақиқатни сўзлаган кишининг юзи бўлса ўз рангини сақлаб қоларди».

«Сабъаи сайёр» достонидан олинган тўртинчи ҳикоятда ҳам айнан шундай кўзгу ҳақида сўз боради. Унда келтирилишича, бир куни Жуна исмли подшоҳга бир мусофир бир кўзгу туҳфа қилади. Бу кўзгу шундай мўъжизага эга эдики, агар ким унга боқиб туриб сўзласа, сўзи ёлғон бўлса, юзи қорайиб кетарди ва агар гапи чин бўлса, юзи аслича сақланиб қоларди:

Туҳфа келтурмиш эрди бир кўзгу

Ким, ани тутса ҳар киши ўтру.

Чин деса аксида сафо эрди,

Деса ёлғон юзи қаро эрди.

Кўп киши қилди озмойиш анга,

Айтғондек эди намойиш анга.

Юқоридагилар асосида айтиш мумкинки, Майкл Трамеззино ёки бошқа номаълум шахс Шарқ мумтоз ижодкорлари Фирдавсий, Деҳлавий ва Алишер Навоий асарларининг маълум қўлёзмалари асосида (ёки уларни ўз юртига олиб кетиб) янги қоришма асар яратган. Бу асар Трамеззинонинг асари сифатида уйғониш даврининг шоҳ асарлари қаторидан жой олган. Асарнинг жаҳон тамаддунидаги ўрни ҳақида сўз юритишдан аввал ўша даврдаги адабий жараёнларни кўздан кечирсак. Ренессансгача бўлган давр, эрта ренессансда асосан архитектура ва тасвирий санъат ривожланади. Дунёнинг гелиоцентрик тизими, неоплатонизм, секуляризм диний қарашлар уйғунлигидаги фалсафий таълимотлар негизида файласуфлар, олимлар ва ижодкорларнинг идеологик ғоялари шаклланади. Бироқ ғарб олимлари эътироф этганидек ҳақиқий ренессанс XV аср охири — XVI асрнинг 90-йилларида содир бўлади. Бу ренессанснинг ўзига хослиги шунда эдики, адабиётда гуманизм фалсафаси илгари сурила бошлайди. Коинотнинг мақсади ва муддаоси инсон эканлиги, инсон комил зот бўлмоғи, унинг ҳис- туйғулари ва кечинмалари реалистик олам манзарасида тасвирлана бошлайди. Итальян шоири Франческо Петрарка ўзининг соҳибжамол Лаурага бағишланган сонетлари орқали инсоннинг ички ҳиссий-эмоционал туйғуларини англаш билан уйғониш даври адабиётида инсон мавзусини бошлаб берган бўлса, Жованни Боккачо новеллаларида инсон тасвирида ҳаққонийлик, унинг яхши ва ёмон сифатларини, ҳиссиётларини ошкора драматик тасвирлаш устунлик қилди.

Сервантеснинг «Дон Кихот» романи рицарлик романларига пародия тариқасида дунёга келган. Бироқ 1557 йил Майкл Трамеззинонинг мазкур асаригача Европа адабиётида комил инсон тасвири, шаҳзодалар диний ва дунёвий билимлардан хабардор бўлишлари кераклиги ва ўз оталари томонидан дунёвий билимларни эгаллашга даъват этилиши, шаҳзодага таълим берувчи устозларни ёллаш мотивлари учрамайди. Шарқда шоирлар туркий ва форсийни билганларидек, Ғарбда итальян тили инглиз тили билан бир мавқега эга бўлган. Шекспир итальян тилини яхши билган ва итальян сонети асосчиси Франческо Петрарка ижодига ниҳоятда қизиққан. Шарқда Навоий туркий тил мавқеини кўтарганидек, Ғарбда Шекспир итальян сонети темир қонуниятларини ўзгартириб инглиз сонетининг ўзгармас вазнини яратади. 1589 — 1613-йилларда ижоди гуркираган Шекспир Европани кезиб чиққан Трамеззинонинг машҳур «асари»ни ўқиган бўлиши эҳтимолдан холи эмас. Зеро, шарқшунос олим Ричерд Бойланинг 2000 йил нашр этилган илмий рисоласида олим «бу китоб Европада ўша даврда шу даражада шуҳрат қозондики, 1584 йили китоб Венецияда қайта нашр этилди» дейди. Олимнинг таъкидлашича, мазкур асар Бокаччонинг «Декамерон»идан кам бўлмаган шуҳрат қозониб, бутун Европани кезиб чиққан. Асарнинг инглиз тилига таржимаси илк бор 1722 йилда итальянчадан француз тили воситасида амалга оширилган.

Шекспир ижодидаги комиллик фазилатларига эга Ҳамлетнинг пайдо бўлиши, унинг шаҳзода бўлишига қарамай, ҳаёт фалсафаси ҳақида олимлардек фикр қилиши Трамеззинонинг асаридан руҳланиш натижаси бўлиши эҳтимолдан холи эмас. Франсуа Рабленинг «Гаргантьюа Пантагюрел» асарида эса ўша даврдаги Франция маданияти, овқатланиш тарзи, онги, одамларнинг турли жинсий касалликларга чалиниши ва ижтимоий ҳолатлар танқид қилинган. Мазкур сатирик асардаги қирол Грангузьенинг ўғли Гаргантьюанинг отаси томонидан дин уламолари тарбиясига топширилиши натижасида ўғлининг янаям онгсиз тўпори бўлиб қолиши, қиролнинг ўз ўғлига бошқа устоз топиб, уни Парижга жўнатиб юбориши ёки китобнинг иккинчи қисмида Гаргантьюа Пантагюрел деган ўғил кўриши, ўғлининг турли университетларда таҳсил олиб, Парижга бориб қолиши ва отасига дунёвий билимларнинг инсон ҳаётида ўрни нечоғлик муҳимлиги ҳақида хат ёзиб юбориши, отасининг муаммоларини ақл кўзи билан ечиб бериши, Вольтернинг «Задиг» асари қаҳрамонида ҳам ўша машҳур асардан илҳомланиш, кутилмаган тасодиф ва бахтсиз ҳодисалар чоғида онг ва тафаккурни ишлатиб, омадга эришиш ғояси мавжудки, ғарб олимлари Вольтернинг «Сарандиб шоҳининг уч ўғли» асаридан илҳомлангани ва адабиётда «сарандибийлик» йўналиши пайдо бўлганини таъкидлашади. Ўша даврнинг зиёли қатлами ўртасида қўлма-қўл бўлган мазкур асар уйғониш даври адабиётига гуманистик ғояларни, янги йўналишни ҳам олиб кирди.

Мазкур асар таъсирида инглиз ёзувчиси ва файласуф Хорас Волпол 1754 йилда ўзининг дўсти Харас Маннга ёзган мактубида янги сўз «serendipity»ни қўллайди ва унга – фавқулодда ҳолатларда онгнинг юқори ишлаб кетиши натижасида кашфиётлар қилиш ва кутилмаганда омадга эришиш деб изоҳлайди. Волпол бу сўз маъносини тушуниш учун «Сарандиб шоҳининг уч ўғли» асарини ўқиш кераклигини таъкидлайди. Шу биргина ёзишма натижасида мазкур асар Англияда қайта-қайта ўқиб чиқила бошлайди, «serendipity» сўзи эса ингизларнинг севимли сўзи, фалсафий тушунчасига айланади. Асардаги бутун фалсафий маънони қамраб олган мазкур янги сўз Англия ва Америкада сиёсат, медицина, рангтасвир, таълим, иқтисодиёт, алгебранинг ҳамма тармоқларигача кириб боради ва фан тараққиётига сабабчи бўлади. Аммо бу тараққиёт негизида Шарқ алломаларининг закоси ётибди. Бу оламшумул асар ҳақида ҳамон Ғарб олимлари илмий тадқиқотлар олиб бормоқда, бунга Бэверидж ва Татон, Рэмер, Майкл Стоскоф, Мариэль Девидсон, Мортон ва Швендлер, Кэмпбел Кэсей ва Аргуэтти каби олимларнинг тадқиқотларини мисол келтириш мумкин.

Мазкур асар сюжетларидан эса уйғониш давридан то ҳозиргача Европа адабиёти фойдаланмоқда, фильм ва мусиқалар, санъат асарлари яратилмоқда.

ВВС ўтказган сўнгги ўн йилликда англияликларнинг энг севимли сўзлари ўнталигида биринчи ўринда «serendipity» сўзи турибди. Инглиз тилли луғатларда «серендиплик» сўзига дунёвий билим ва ақлнинг юксак даражада ривожланиши натижасида муаммоли вазиятда онгнинг ишлаб кетиши ва кутилмаган жойдан омадга эришиш деб изоҳ берилади.

Кўриниб турибдики, дунё тамаддунига салмоқли ҳисса қўшган мазкур асарга бўлган қизиқиш Ғарбда ҳамон сўнгани йўқ. Асарнинг Ғарб уйғониш даврига туртки бўлган шарқона фалсафа ва жозибаси буюк мутафаккир Алишер Навоийга ҳам бир қадар тегишли эканлиги киши қалбини фахрга тўлдиради. Биз ушбу асарни инглиз тилидан таржима қилиб ҳукмингизга ҳавола этмоққа жазм этдик. Зеро, Ғарбни бутунлай мафтун этган Шарқ алломалари – Фирдавсий, Деҳлавий ва Алишер Навоий ижоди тандемига берилган ғарбона бўёқлар сизни ҳам беэътибор қолдирмайди деган умиддамиз.

Фойдаланилган адабиётлар:

1. Алиев Г. Темы и сюжеты Низами в литературах народов Востока. – М.: Наука, 1986.
2. Elithabeth Jamison Hodges. Three princess of Serendip (by Mikel Tramezzino. ATHENEUM 1964. New York.
3. Алишер Навоий. Тўла асарлар тўплами. 10 жилдлик. 7-ж: Сабъаи сайёр. – Т.: Ғафур Ғулом номидаги НМИУ, 2011.
4. Абулқосим Фирдавсий. Шоҳнома (сайланма). Нашрга тайёрловчи ва насрий баён муаллифи Ҳ.Ҳомидий. – Т.: Ўзбекистон миллий кутубхонаси нашриёти, 2012.

Гулноза Одилова,

Дилнавоз Юсупова

[1] Бу ҳақда қаранг: Алиев Г. Темы и сюжеты Низами в литературах народов Востока. – М.: Наука, 1986.

[2]Elithabeth Jamison Hodges. Three princess of Serendip (by Mikel Tramezzino. ATHENEUM 1964. New York.

[3]Алишер Навоий. Тўла асарлар тўплами. 10 жилдлик. 7-ж: Сабъаи Сайёр. – Т.: Ғафур Ғулом номидаги НМИУ, 2011.