«Xorijdagi vatandoshlar»da navbatdagi suhbatdoshimiz Buyuk Britaniyadagi Sharqiy Angliya universiteti (University of East Anglia) o‘qituvchisi Sherzod Mo‘minov bo‘ldi.

Qahramonimiz Jahon iqtisodiyoti va diplomatiya universiteti bakalavr, Buyuk Britaniyadagi Manchester universiteti (magistratura) va Yaponiyadagi Sukuba universiteti magistratura, Kembrij universitetida doktoranturada bosqichida tahsil olgan.

Kosmonavt, keyinroq esa shifokor bo‘lishni xohlaganman

1982-yilning avgust oyida Surxondaryo viloyati, Jarqo‘rg‘on tumanida ziyoli oilada tug‘ilganman. Otam Termiz davlat universitetida fizika-matematika fanlari dotsenti, rahmatli onam umrining oxirgi kunlarigacha Jarqo‘rg‘on tuman shifoxonasida shifokor bo‘lib ishlaganlar.

Uyga yaqin bo‘lgani uchun tumanimizdagi rus tiliga ixtisoslashgan 1-maktabda ta’lim olganman. Maktabga bora boshlaganimda bir og‘iz ham ruscha bilmasdim, darslarda nima bo‘layotganini tushunmay o‘tirardim. Bolaligim o‘sha davr bolalarinikidan ko‘p farq qilmagan – maktabga bor-kel, hafta oxirida va yoz ta’tilida qishloqqa bobo-momolarimni ko‘rish, bog‘laridagi g‘arq pishib turgan mevalardan uzib, yuvmasdan yeyish bilan o‘tgan. 9 yoshimda O‘zbekiston mustaqil bo‘lganini o‘qituvchimdan eshitib, xursand bo‘lganimni eslayman.

Ko‘p bolalar kabi, men ham yoshligimning turli bosqichlarida har xil kasblarga qiziqqanman. Eng kichkinaligimda kosmonavt, keyinroq esa shifokor bo‘lishni xohlaganman. O‘smir yoshlarimda ingliz tilini yaxshi ko‘rardim, avval tuman, so‘ng viloyat va respublika darajasida olimpiadalarda qatnashganman. Shu paytda katta tog‘am suhbatlarning birida menga diplomat kasbi haqida gapirib qolganlar. Menga bu kasb juda yoqqan.

Shundan so‘ng bir necha yil Jahon iqtisodiyoti va diplomatiya universitetida o‘qishga tayyorlanganman, maktabda aniq fanlar, ayniqsa, matematikani yaxshi ko‘rsam-da, xalqaro munosabatlar yo‘nalishiga o‘qishga kirish uchun tarixni chuqurroq o‘qiy boshlaganman. Taqdirning taqozosini qarang-ki, hozir tarixchiman.

Oliygohda ta’lim yillari men uchun muhim yillar bo‘lgan. O‘qituvchilarimizning ko‘pchiligi o‘z sohasini yaxshi biladigan mutaxassislar edi, qiziq ma’ruzalar va seminar muhokamalari hali ham esimda. Ilk universitet yillari ko‘p ma’noda dunyoqarash shakllanadigan, inson shaxs sifatida ulg‘ayadigan muhit bo‘lgani uchun, bu yerda qilingan qarorlar, olingan bilim va tajribalarning keyingi hayotga ta’siri o‘zgacha bo‘ladi. Aynan JIDUda Yaponiyadan kelgan ko‘ngilli o‘qituvchilar rahbarligida yapon tilini o‘rgana boshlaganman, bu mamlakat va uning tili, madaniyati va insonlariga qiziqishim aynan shu yerda boshlangan.

PhD sari qadam...

Bakalavrni tamomlab xorijda magistratura bosqichida o‘qish istagi paydo bo‘ldi. Bir nechta oliygohlarga hujjat topshirdim. Ular orasidan menga eng ma’quli Manchester universiteti bo‘lgan. Undan tashqari Shotlandiyaning Sent Endryus (University of St Andrews) universitetidan ham qabul xati olganman, ammo katta shaharda o‘qish istagi Manchesterni tanlashimga sabab bo‘lgan.

Ochig‘i, Manchesterdan olgan magistrlik darajam xalqaro munosabatlar yo‘nalishida bo‘lib, keng qamrovli bilimlarni olganman, ammo biron bir soha yo mintaqaga ixtisoslashishga na imkon, na vaqt bo‘lgan (Buyuk Britaniyada magistratura bir yil davom etadi). O‘zbekistonga qaytib, ishga kirganman, ammo bir kuni baribir PhD darajasini qo‘lga kiritish orzuimni ko‘zdan chiqarmadim, turli universitetlar va stipendiyalar bilan qiziqib yurdim. Sukuba universitetida Yaponiya hukumati stipendiyasi bilan magistr darajasida o‘qish imkoniyati haqida eshitganimda, bu men uchun PhD sari bir qadam, yaxshi imkoniyat bo‘lishini tushunganman. Haqiqatda ham, Sukubada o‘tgan ikki yil menga nafaqat mamlakatda yashash, balki tilni yaxshiroq o‘rganish imkonini berdi, kelajakdagi kasbim va qaysidir ma’noda butun umrimni Yaponiya bilan bog‘lashimga sababchi bo‘ldi, desam mubolag‘a bo‘lmaydi. Sukubadagi o‘qituvchilarim, xususan Markaziy osiyolik talabalar uchun maxsus dasturni yo‘lga qo‘ygan o‘zbekistonlik professor Timur Dadabayevdan hozirgacha minnatdorman.

Kitobim Garvard universiteti nashriyotida chop qilindi

Kembrij universitetidagi doktorantura ta’limi 2011-2014-yillarga to‘g‘ri keladi. Oliygohda yapon askarlarining sobiq Sovet ittifoqida Ikkinchi jahon urushidan so‘nggi asirligi va vataniga qaytgach boshidan kechirganlari tarixini tadqiqot qilganman. Ko‘pchilik yaxshi biladi, bu asirlarning bir qismi O‘zbekistonda ham bo‘lgan, Toshkentdagi Alisher Navoiy nomidagi teatr, Toshkent viloyatida bir qancha sanoat korxonalari (Angren, Bekobod, Chirchiq va hokazo joylarda), qolaversa Andijon va boshqa vodiy shaharlarida ham ishchi kuchi sifatida safarbar qilingan.

Yaponiya va sobiq SSRI davlatlari aholisiga bu tarix qaysidir ma’noda tanish bo‘lsa-da, jahon miqyosida ko‘pchilik bilmaydi. Yozgan dissertatsiyamda asirlikning o‘zinigina tadqiq qilmasdan, uni o‘rganish orqali global tarixiy jarayonlar – Yaponiya imperiyasi qoldirgan iz va salbiy meroslar, Ikkinchi jahon urushi yakunlari va Sovuq urush boshlanishi, Osiyoda, xususan Yaponiya ustida ikki qudratli davlat qarama-qarshiligi va hokazo o‘zgarishlarga yangicha nazar tashlash mumkin, degan fikrni ilgari surganman. Bu va boshqa murakkab jarayonlarni Yaponiya, Rossiya, Buyuk Britaniya va AQShdagi arxiv va kutubxonalardan yiqqan uch tildagi manbalarga tayanib o‘rgandim.

Dissertatsiyani yoqlaganimdan so‘ng bir necha yil davomida uni kengaytirib, yangi arxiv manbalari va fotosuratlar qo‘shib, kitob shakliga keltirdim, bundan roppa-rosa bir yil oldin, 2022 yil yanvarida kitobim Garvard universiteti nashriyoti tomonidan chop qilindi.

Ikki qutbni birlashtira olgan

Hamma narsa nisbiy bo‘lganidek, Buyuk Britaniya universitetlarida o‘qituvchilar uchun yaratilgan sharoit qaysidir davlatlarga nisbatan yaxshiroq bo‘lsa, boshqalariga qaraganda esa unchalik yaxshi deb bo‘lmaydi. Misol uchun, Yaponiyani o‘z ichiga oladigan shartli G‘arb davlatlarining ko‘pida universitet o‘qituvchilariga Buyuk Britaniyaga nisbatan yaxshiroq maosh to‘lashadi, tadqiqot uchun ko‘proq mablag‘ ajratishadi. Ilmiy ishning afzalliklari, menimcha, hammaga – ayniqsa shu ishga umrini bag‘ishlagan hamkasblarimga ayon: tadqiqot qilish zavqi, (tarixchilarga xos bo‘lgan) arxiv va boshqa manbalar yordamida o‘tmish sahifalarini yangicha yoritish zavqi, undan keyin o‘rganganlaringni talabalar bilan bo‘lishish, shogird tayyorlash – bularning bari o‘z ishini yaxshi ko‘radigan o‘qituvchi va tadqiqotchi uchun juda muhim. Menga bu kasbning eng yoqadigan jihati, qaysidir ma’noda ikki qutbni birlashtira olganidir. Qutblarning birinchisi yozish yoki ijoddir, bu mashg‘ulotni inson yolg‘iz bajaradi, oq qog‘ozni qoralashda o‘zi bilan yuzlashib ishlaydi. Ikkinchi qutb esa dars berish – yozishning aksidir, chunki siz odamlar orasida, o‘qituvchi sifatida diqqat markazida, talabalar bilan muloqot orqali ularning fikr almashishi, yangi bilimlarni kashf qilishi, savollar berishi, bir-biridan rang olib, muammolar yechimini qidirishiga yordam berasiz, bunga guvoh bo‘lasiz. Men bu kabi qarama-qarshi mashg‘ulotlarni o‘zida mujassam eta olgan boshqa kasbni bilmayman.

Xarakteri, dunyoqarashi, fikrlash tarziga qarashadi

O‘zim faoliyat olib borayotgan Sharqiy Angliya universiteti mamlakatning Norvich shahridagi davlat tadqiqot oliygohidir. 1963-yil tashkil etilgan, to‘rtta fakultet va 26 ta o‘quv maktabi mavjud. Muassasaga qabul til bilish va boshqa standart talablardan tashqari yo‘nalish yoki ilmiy darajaga oid farqlar bor, ammo, misol uchun, magistratura va PhD uchun tadqiq qilmoqchi bo‘lgan mavzuni puxta bilish talab qilinadi. Ya’ni, shunchaki magistratura yoki PhD qilmoqchiman, degan maqsad bilan emas, bu ilmiy darajalar va ularni olish jarayonida yig‘ilgan tajriba menga nima beradi, kelajagimga qanday ta’sir o‘tkazadi, ulardan o‘z maqsad va orzularimga erishishda qanday foydalanaman kabi savollarga javobni o‘ylab ko‘rish, bu fikrlarni topshirilayotgan hujjatlarda aks ettirish kerak bo‘ladi. Chet el universitetlari hamisha ham baholar yoki IELTS baliga qarab emas, hujjat topshiruvchining xarakteri, dunyoqarashi, fikrlash tarziga qarab ham ularni ajratadi. Albatta, bu bilim va malakalarni bir yo ikki yilda emas, uzoq muddatli va muntazam o‘qish va izlanish yordamida charxlab borish kerak.

Universitetga maqbul dargoh yo maydonchalar ko‘paymoqda

O‘tgan asr davomida oliy ta’lim ommalashib, nafaqat ozchilik elita uchun, balki oldinlari o‘qishni orzu ham qilmagan yoshlarga oliygohda ta’lim olish imkoniyatlari ochildi. Buning natijasida ilm-fanda salmoqli kashfiyotlar, katta siljishlar yuz berdi. Bizning asrimizga kelib, bu jarayon yanada osonlashib, yangi bilim yoki malakalar berishda universitetga maqbul dargoh yo maydonchalar ko‘paymoqda. Hozirgi zamon texnologiyalari – asosan mobil va tez internet va kontent iste’molining geometrik progressiyada oshishi yoshlarning bilim olish usullariga ham ta’sir o‘tkazmay qolmaydi. Boshqacha qilib aytganda, yoshlar oldingiga nisbatan moslashuvchanroq, ma’lumot tahliliga layoqatliroq, ayni paytda vizual (ko‘z bilan ko‘riladigan) ma’lumotni osonroq qabul qiladigan bo‘lib borishmoqda. Men bularni o‘z farzandlarim misolida, qolaversa, ulardan sal yoshi kattaroq talabalarim misolida kundalik kuzataman. Bu sharoitda universitelar, oliy va o‘rta ta’lim qay yo‘nalishda o‘zgaradi? Komil ishonch bilan aytish mumkinki, universitetlar bu sharoitda bosim ostida qoladi, nafaqat boshqa universitetlar tarafidan, balki boshqa ta’lim maydonchalari tarafidan bosimni nazarda tutayapman. Ta’lim berish va bilim yaratish va tarqatishning yangi usullarini kashf qilolmasa, afsuski, universitetlar biz bilgan shaklda asta-sekin tugab ketishi ham mumkin.

Toxoku universitetida mehmon tadqiqotchi bo‘ldim

Yuqorida 2022 yil yanvarida kitobim Harvard universiteti nashriyoti tomonidan chop qilingani haqida aytgandim. Kitobimni tugatganimdan keyingi bir yilni asosan yangi kitoblar o‘qishga, kitobimni Buyuk Britaniya va Yaponiyadagi universitetlarda taqdim qilishga sarfladim. O‘tgan yilning aprel-iyul oylarida Yaponiyaning Toxoku universitetida mehmon tadqiqotchi sifatida bo‘ldim, pandemiyadan so‘ng ilk bor Yaponiyaga borish va u yerda ishlash, ma’ruzalar qilish, yangi kitoblar sotib olish imkoniga ega bo‘ldim. Shu orada, bir nechta yangi mavzu bo‘yicha ham ish boshlab qo‘ydim. Bulardan biri «Xirosima rassomi» deb atasa bo‘ladigan musavvir, Xirosimaga atom bombasi oqibatlarini o‘z asarlarida yoritgan, ammo bomba tashlangan paytda Sibirda asir bo‘lgan rassom Shikoku Goro (yapon odatiga ko‘ra, bu yerda familiya oldinda yozilgan) haqida yaponiyalik hamkasbim va do‘stim, Tama universiteti professori Kobayashi Akina bilan tadqiqot olib boryapmiz. Yaponiyadalik chog‘imda Shikokuning o‘g‘li, Shikoku Xikaru-san bilan uzun suhbat qilish imkoniyatiga ega bo‘ldim. Hozirda bu maqolani nashrga tayyorlayapman.

Til o‘rganing, o‘rganganda ham yaxshi, puxta o‘rganing

Yoshlarimizga ko‘p maslahat berish mumkin, ammo o‘z tajribamdan kelib chiqib bera oladigan eng asosiy maslahatim – til o‘rganing, o‘rganganda ham yaxshi, puxta o‘rganing. Yaxshi o‘rganish deganda nimani nazarda tutaman? O‘sha millat vakili bilan qahvaxonada uchrashib, bemalol kecha ko‘rgan filmingiz haqida so‘zlab bera olish yoki siz tilini o‘rganayotgan davlatda bu yili bestseller bo‘lgan romanni lug‘atga qaramasdan o‘qiy olishni nazarda tutaman. Albatta, oson bo‘lmaydi. Albatta, xatolarsiz bo‘lmaydi. Ammo harakat qilib, til bilimingizni yuqori darajaga ko‘tara olsangiz, ham so‘zlashuv, ham yozma tilni turli vaziyatlarda mahorat bilan qo‘llay olsangiz, sizni maqsadlaringiz yo‘lida hech narsa to‘xtata olmaydi. Chunki til nafaqat yangi bilimlarga, balki madaniyat, fikrlash tarzi, qadriyatlarga ham eshik ochadigan kalitdir. Til o‘rganish jarayonida o‘zingiz ham o‘sasiz, ulg‘ayasiz, dunyoqarashingiz ham o‘rgangan har bir yangi so‘z yo g‘oya bilan birga kengayaveradi.

Ham kundalik turmush bor, ham tarix

Yaxshi ko‘rgan kitoblarim juda ko‘pligi uchun, uchtagina tanlash juda qiyin. Shunday bo‘lsa-da, quyidagi uch asarni tavsiya qila olaman. Tarixchi sifatida, tarix kitobidan boshlamasam bo‘lmas: Yel universiteti professori, Ukraina tarixchisi Timoti Snayderning «Bloodlands: Europe Between Hitler and Stalin» («Qonli zamin: Hitler va Stalin orasida qolgan Yevropa») kitobi. Bu kitob dahshatli tarixni so‘zlab beradi, shu bilan birga, uni tarixchilarga ommabop tarix asarlarini yozish bo‘yicha qo‘llanma sifatida ham ko‘rish mumkin.

Bitta falsafiy asar tanladim: Rim imperatori, Stoiklar falsafasining yaqqol namoyandasi, «5 Yaxshi imperator»dan biri bo‘lmish Markus Avrelius Antoninning (ruschada Mark Avreliy deyiladi) «Tafakkurlar» (ruschada «Razmishleniya») asari. Bu kitob aslida ommaga mo‘ljallanmagan; Markus Avrelius uni o‘zi uchun, fikrlarini bir joyda jamlab qo‘yish uchun ona tilisi bo‘lmagan grek tilida yozgan. Yerning katta qismini o‘z hukmi ostida ushlab turgan imperiyaning rahbari shu qadar kamtarlik va o‘ziga nisbatan qattiqqo‘llik bilan yozganlarini ilk o‘qiganimda, menda katta taassurot qoldirgan. Uchinchisi esa badiiy asar bo‘lsin: yapon yozuvchisi Murakami Xaruki qalamiga mansub «Aylanma qush kundaligi» (ruschasi «Xroniki zavodnoy ptitsi») romani. Katta yozuvchilarga xos bo‘lgan katta bu romanda ham kundalik turmush bor, ham tarix. Yaponiya tarixiga jiddiy qiziqishimga hissa qo‘shgan kitoblardan.

Filmlarga kelsak, shu paytgacha ko‘rganim mingdan oshiq filmimdan quyidagi uch filmni tanladim. Spoyler bo‘lmasligi uchun ular haqida hech narsa demayman. Rejissyor Kurosava Akiraning «Qizil soqol» (Akahige), rejissyor Gilermo del Toroning «Favn labirinti» (El Laberinto del Fauno), rejissyor Bong Junho «Parazitlar oilasi».

Kelajakdagi rejalarimga to‘xtaladigan bo‘lsam, asosiysi, o‘zim sevgan ish – talabalarimga dars berish, o‘zimga qiziq mavzularni tadqiq qilib, yangi kitob va maqolalar yozish, shogird tayyorlash bilan bir vaqtda, vatandoshlarim orasida ilm-fan va ilmiy ishga qiziqishning oshishiga oz bo‘lsa-da hissa qo‘shishni xohlayman. Shu maqsadda Tvitterda «tredlar» (bir-biriga ulangan xabarlar) shaklida, o‘zim bilgan mavzu va tajribalar haqida yoza boshladim. Meni hayratga solgani, bu tredlar ko‘pchilik vatandoshlarimizda qiziqish uyg‘otdi.

Nurillo To‘xtasinov suhbatlashdi