Қадимий мўъжизалардан тортиб, бугунги кунда биз яшаётган замонавий биноларга қадар ўлчов технологияси минг йиллар давомида ўлчовларни амалга оширишда ёрдам беради. Биз қадимги Мисрнинг арқон замбилларидан узоқ йўлни босиб ўтдик, аммо ерни ўрганиш технологияси ҳали ҳам ривожланиб бормоқда. Ҳар бир соҳа сингари, келгуси йилларда ҳам ер тузиш ишларининг келажаги ўзгариши керак. Дронлардан фойдаланишнинг кўпайиши, мобил 3D хариталашнинг яхшиланиши ва маълумотлар бошқарувидаги ўзгаришлар орасида геодезия олдида кўплаб ўзгаришлар мавжуд. Ушбу тамойиллар соҳа учун ахборот йиғишни яхшилаши, маълумотларни сақлаш ёндашувларини ўзгартириши ва янада қулай ва мослашувчан информация тўплашни таклиф қилиши мумкин.

Бугун биз ерни ўрганиш технологиясининг келажаги қандай эканлиги ва ерни ўрганишнинг энг яхши тенденциялари қандай шаклланаётгани ҳақида тўхталамиз.

Дронлар

Дронлар тобора оммалашиб бормоқда. Уларнинг кенг тарқалишидан олдин, улар кўпинча ҳарбий мақсадларда фойдаланилган. Энди улар қуруқликдаги геодезия гуруҳлари ва бошқариладиган самолётларга нисбатан бир нечта афзалликларга эга. Бунга қуйидагиларни киритиш мумкин:

- қисқа вақт ичида катта сирт майдонларини айланиш;

- ҳаракатланиш қийин бўлган ерларни кесиб ўтиш;

- мураккаб ландшафтларнинг батафсил расмларини олиш;

- ерни ўрганиш, фотограмметрия, 3D хариталаш, топографик ўлчов ва бошқаларни амалга ошириш.

Эндиликда тадқиқотчилар замонавий дронлар ёрдамида ҳаво маълумотларини тез ва аниқ олишмоқда. Шунингдек, дронлар ишни хавфсизроқ бажаради, негаки операторлар ўлчовларни ўтказиш учун учиб ўтишлари ёки хавфли муҳитга киришлари шарт эмас. Учувчисиз учиш воситалари одатий ҳолга айланиб бормоқда. Тез орада улардан фойдаланиш саноат стандартига айланиши тайин.

Дронлар кўпинча кадастр учун ишлатилади, бу эса фойдаланишнинг муҳим соҳасини очиб беради. Бундан ташқари, улар ерларни ривожлантириш ва бошқариш учун моделларни яратиш учун компьютер ёрдамида лойиҳалаш дастурлари билан бирлаштирилган маълумотларни тақдим этишлари мумкин. Дронлардан фойдаланишнинг яна бир афзаллиги шундаки, у ер ҳақидаги маълумотлар ва иншоотларнинг турли хил фотосуратларини тақдим этади.

Дронлардан тўплашимиз мумкин бўлган баъзи маълумотлар шакллари қуйидагиларни ўз ичига олади:

- 2D ва 3D ортомозаик хариталар, яъни дрон фотосуратлари ёрдамида юқоридан пастга қараб ҳаво кўринишини яратиш;

- 3D моделлар, жумладан, кучли хариталаш дастуридан батафсил моделлар яратиш;

- Термал хариталар, хусусан, ҳудуддаги ғайритабиий иссиқлик имзоларини ёзиб олиш ва аниқлаш;

- LiDAR нуқтали булутлари, дронлар ушбу тизимда фойдаланиш учун юқори зичликдаги нуқта булутини яратади;

- Мультиспектрал хариталар кўринадиган ёруғлик спектридан ташқаридаги маълумотлар турли хил фойдаланишни таклиф қилиши мумкин, жумладан, ракеталарни аниқлаш ва сунъий йўлдош орқали тасвирлар;

- Ахборотни моделлаштириш (BIM) бу юқори аниқликдаги 3D дастурий ёки лазерли моделларни олдиндан тайёрланган BIM мосламалари билан бирлаштиришдир. Ушбу маълумотлар ўзгаришларни аниқлашга ва шунга мос равишда жавоб беришга ёрдам беради.

Мобил 3D хариталари

Мобил хариталаш тизимлари қисқа вақт ичида ўта батафсил тасвирларни тақдим этади. Тадқиқотчилар ноқулай ускуналарсиз ёки натижаларни кўриш учун соатлаб кутмасдан рақамли нусхаларини яратиши мумкин. Кўп томонлама ускуналар вариантлари, қўлда ишлайдиган қурилмалар ва ҳаводан ёзиб олиш кўплаб ер ўлчагичлари учун мобил 3D хариталашни ҳаётий ва самарали ёндашувга айлантиради.

Мобил 3D хариталаш GPSдан фойдаланмасдан қўшимча мослашувчанликни тақдим этади. Ушбу турдаги маҳсулотлар одам бориш қийин бўлган жойларни бир неча усуллар орқали харитада кўрсатади. Шунингдек, асбоблар тез-тез ишлатишда қулайлик учун енгил ва кўчма қилиб тайёрланади.

Ушбу турдаги хариталашнинг энг муҳим афзалликларидан яна бири реал вақтда ва тезкор натижаларни ўз ичига олади. Маълумотларни тезда 3D визуал кўринишга айлантира оласиз, натижада натижаларни кўриш вақтини қисқартириш мумкин.

LiDAR

Ривожланаётган яна бир технология — бу 3D лазерли сканерлашнинг бир шакли LiDARдир. LiDAR ёруғликни аниқлаш ва ўзгаришни англатади ва ерга ёки яқин атрофдаги нарсаларга ўзгарувчан масофани ўлчаш учун ультрабинафша, кўринадиган ёки инфрақизил нурида импульсли лазердан фойдаланади. Машина лазер махсус GPS қабул қилувчиси ва сканердан ташкил топган бўлиб, улар маълумотларини катта майдонларда йиғиш учун одатда самолётлар ва вертолётлардан фойдаланадилар. Ушбу масофадан туриб зондлаш усули 3D импульс моделларини яратиш ёки Ернинг физик хусусиятлари тўғрисида маълумотларни ёруғлик импульсларидан ва ҳаво тизимидан йиғилган бошқа маълумотларни тўплайди.

LiDARнинг бир неча хил турлари мавжуд:

Қуруқлик: LiDARнинг бу тури Ер юзини топографик ўлчовлар орқали харитада акс эттиради. 3D ўлчамли булутларни сканердан рақамли тасвирлар билан тезда харитада кўриш мумкин.

Батиметрик: Батиметрик LiDAR дарё бўйлари ва денгиз сатҳининг баландликларини сувга ўтувчи яшил нур ёрдамида ва унинг сенсорга қайтишини ўлчайди. Ўлчовлар одатда ҳаводан олинади.

Ҳаводан: Лазер сканери самолётга уланиши ва ландшафтнинг учбурчак булутли моделини яратиш учун ишлатилиши мумкин. Бу рақамли баландлик моделлари ва рақамли сирт моделлари яратишда ёрдам берадиган батафсил ва аниқ. Мазкур тизим органик ва сунъий тузилмаларни ўлчаш учун янги аниқлик ва мослашувчанликни таъминлайди.

Қишлоқ хўжалиги: LiDARнинг топографик маълумотлари деҳқончилик тактикасини яхшилаш учун қуёш нурлари, ҳашаротлар ҳаракати ва ландшафтдаги хусусиятларини аниқлашга ёрдам беради.

Археология: археологлар LiDAR технологиясидан фойдаланган ҳолда дарахт қоплами остидаги хариталарнинг хусусиятларини аниқлашда ва батафсил тасвирлар учун археологик жойларнинг DEMларини яратишган. Масалан, 2013 йилда Камбоджа тоғларидаги Маҳендрапарвата шаҳрини қайта кашф қилиш учун фойдаланилган.

Атмосфера: LiDAR метеорологик қўлланмаларда сирт босими, парник газлари, ёнғинлар ва фотосинтез ҳақида маълумот бериш учун ишлатилади. У атмосферадан тескари парчаланишни ва қаттиқ сиртни тарқатиб юборадиган кўзгуларни ўлчаши мумкин.

Физика ва астрономия: LiDAR масофани ва ойнинг ўрнини ўлчашга ёрдам беради ва бошқа сайёралар тўғрисида топографик маълумот яратади.

Шамол электр станциялари: LiDAR шамол тезлиги ва турбулентликни ўлчаб, шамол электр станцияларининг ишини оптималлаштиришга ёрдам беради.

LiDARнинг муҳим афзалликларидан бири шундаки, у реал вақтда нуқтали булутларни таклиф қилади. Бундай имконият ҳамма тизимларда ҳам мавжуд эмас. Ушбу хусусият тезкорлик ва қулайлик йўлида сезиларли ютуқларни таъминлаб, лойиҳаларни янада мослашувчан ва самарали қилади.

Нурилло Тўхтасинов таржимаси