Саволни ўқиганингиздаёқ наҳотки интернет йўқ жойлар бўлса ёки интернетсиз яшаш қийинку, деган хаёлга борганингиз аниқ. Интернет у ёки бу шаклда деярли барча мамлакатларда мавжуд. Аммо дунёнинг турли бурчакларида глобал тармоқнинг тарқалиши ва фойдаланиш имконияти қандай – бу бутунлай бошқа савол.

Дунё аҳолисининг салмоқли қисми ҳалигача турли сабаблар ва шароитлар туфайли интернетдан фойдаланмайди. Қаердадир зарур инфратузилманинг йўқлиги ва бошқа жойда одамларнинг ҳаёти шундай тартибга солинганки, интернет шунчаки мажбурий нарса эмас.

Дунёнинг алоҳида минтақаларида интернетнинг ўта паст ишлаши маҳаллий иқтисодиётнинг ривожланмагани, компьютер саводхонлигининг пастлиги, тил тўсиқлари ва маданий хусусиятлар таъсир кўрсатади. Ушбу омилларнинг уйғунлиги туфайли интернет Ер аҳолисининг кўпчилиги учун унчалик зарурат эмас.

Интернетдан фойдаланишга йўл қўйилган тўсиқлардан яна бири интернет нархининг қимматлиги турмуш даражаси паст аҳолига тўғри келмаслигидир. Шунингдек, электр энергиясининг нисбатан юқори нархини ҳам унутмаслик керак. Айрим мамлакатларда интернетга қаттиқ цензура қаршилик қилади.

Дунё аҳолиси 8 миллиард кишидан ошди, 5,4 миллиардга яқин киши эса интернетдан фойдаланади – бу Халқаро электралоқаси иттифоқининг сўнги маълумотлари.

Шундай қилиб, дунё аҳолисининг 66 фоизи интернетдан фойдаланади. Бу рақам паст бўлиб туюлиши мумкин, аммо 2005 йилда бутун дунё бўйлаб одамларнинг атиги 16 фоизи интернетдан фойдаланган. Интернет тармоғидан фойдаланувчилар сонининг кўпайишига алоқа хизматлари, компьютерлар ва мобил қурилмалар нархининг босқичма-босқич арзонлашиши, шунингдек, интернет инфратузилмасининг босқичма-босқич ривожланиши таъсир кўрсатмоқда.

Ер юзида ҳали ҳам маҳаллий аҳоли бизга одатий бўлган интернет нима эканлигини билмайдиган жойлар мавжуд.

Шимолий Корея

Интернет таъқиқланган мамлакат дейилганда Шимолий Корея биринчи ўринда эсга тушади. Шимолий Кореяда бизнинг одатий маънода интернет йўқ. Бунинг ўрнига мамлакат ўзининг ички тармоғига эга – Кванмён.

Кванмён Шимолий Кореянинг глобал интернетга уланмаган ички интернетидир. Ушбу маҳаллий интернет 2000 йилда яратилган ва интернетнинг қолган қисмидан ажратилган энг йирик компьютер тармоқларидан биридир. Шимолий Кореяда фақат битта интернет-провайдер мавжуд бўлиб, у мамлакатдаги бутун интернетга хизмат кўрсатади.

Кванмён асосан Шимолий Кореянинг давлат сиёсатини илгари суриш воситаси сифатида ишлатилади. Шимолий Корея интернети ҳукумат веб-сайтлари, жумладан, университетлар ва кутубхоналар, шунингдек, илмий, техник, маданий ва маърифий маълумотларга эга онлайн ресурслар билан тўлдирилган. Кванмённинг ичида мамлакатда фаолият юритувчи бир қатор саноат ва тижорат ташкилотларининг янгиликлар порталлари, эълонлар тахтаси ва веб-сайтлари жойлашган.

Шимолий Кореяда глобал интернетдан олинган маълумотларни Кванмёнга юклайдиган махсус хизмат мавжуд. Юклаб олишдан олдин барча маълумотлар мажбурий текшириш ва цензурадан ўтади. Шундай қилиб, Шимолий Корея фуқаролари мамлакат сиёсатига мос келадиган фақат  «тозаланган» маълумотларни олишади.

Бироқ, бундай интернет мамлакатнинг барча аҳолиси учун мавжуд эмас, чунки унга кириш қатъий тартибга солинади ва назорат қилинади. Фақат жуда тор доирадаги одамлар кириш имконига эга бўлган глобал интернет ҳақида гапирмаса ҳам бўлади. Булар жумласига мамлакат олий раҳбарияти, Ташқи ишлар вазирлиги, разведка ходимлари ва айрим олимлар киради, лекин ҳаттоки уларнинг глобал интернетдаги фаолияти ҳам у ёки бу тарзда назорат қилинади, керак бўлса чекланган.

Хорижий компаниялар ходимлари, элчилар ва дипломатлар ҳам расмий рухсатнома берилган глобал интернетга кириш имконига эга. Яъни, мамлакатнинг ўртача резиденти глобал интернет тармоғи орқали маълумот ололмаслиги ва жўнатмаслиги учун ҳамма чоралар кўрилган.

Хитой

Хитой тасодифан бу рўйхатга киритилмаган. Албатта, Хитойда интернет мавжуд, фойдаланиш мумкин ва яхши ривожланган, аммо Хитойни интернетнинг шаклланиши ўз услубини топган мамлакат сифатида таъкидлаш керак. Аслида Хитойнинг ўз интернети бор. Шимолий Корея каби бутунлай яккаланиб қолган эмас.

Хитойнинг ўз онлайн ресурслари мавжуд: ижтимоий тармоқлар, мессенжерлар, видеоконтентлар, бозорлар... Ўртача хитойлик фойдаланувчига хорижий сайтлар ва иловалар керак эмас, чунки ҳар бир онлайн-ресурс учун тўлиқ маҳаллий аналог мавжуд. Бундан ташқари, мамлакатда машҳур хорижий онлайн ресурслар шунчаки блокланган.

Хитой  «Олтин қалқон»ни бошқаради –  «Хитойнинг Буюк хавфсизлик девори», деб ҳам аталади. Бу 2003 йилда, яъни интернет пайдо бўлишининг бошида ишга туширилган интернет-трафикни фильтрлаш тизими. Аслида, «Олтин қалқон» интернетни Хитой ичидаги тармоққа ва бутун дунёда мавжуд бўлган глобал тармоққа ажратади.

Баъзи хитойлик фойдаланувчилар хорижий онлайн ресурсларга кириш учун блокларни четлаб ўтишнинг турли усулларига мурожаат қилишади, аммо Хитой аҳолисининг аксарияти бунга муҳтож эмас. Хитой интернети кенг қамровли бўлгани сабабли, ўзининг энг кўп аҳолиси ва яхши компьютерлашуви туфайли интернетдан фойдаланувчилар сони бўйича у дунёда биринчи ўринда туради.

Албатта, йирик интернет ресурслари нафақат Хитойда блокланган. Ҳукуматлари ахборот маконини назорат қилишни хоҳлайдиган кўплаб мамлакатларда маълум чекловлар мавжуд. Аммо айнан Хитойда интернет-контентни блоклаш ва фильтрлашнинг энг кенг кўламли тизими шаклланган.

Мисол учун, Хитой интернетида анонимлик амалда тақиқланган ва нозик сиёсий характердаги маълумотлар фильтрланади. Шу мақсадда давлат сиёсатига мос келмайдиган контентни фильтрлайдиган махсус мониторинг хизмати мавжуд. Шу сабабли, Хитойда умумий қабул қилинган маънода глобал интернет деярли йўқ деб айтишимиз мумкин.

Африка

Африка интернет энг кам тарқалган мамлакатлар сони бўйича етакчи ҳисобланади. Бу турмуш даражасининг пастлиги, таълимнинг етишмаслиги ва натижада компьютерлаштиришнинг жуда заифлиги билан боғлиқ. Ушбу Африка мамлакатлари орасида Эритрея, Сомали, Бурунди, Гвинея-Бисау ва Марказий Африка Республикаси бор.

Рўйхатга киритилган мамлакатларда интернетдан фойдаланувчилар сони умумий аҳолининг 5 фоизидан ошмайди яъни 20 кишидан атиги 1 киши. Интернетдан фойдаланувчиларнинг энг кам сони бўйича рекордчи Африканинг шарқий қисмида жойлашган Эритрея давлатидир. Эритреяда аҳолининг атиги 1,3 фоизи интернетдан фойдаланади, яъни 1000 кишидан атиги 13 киши. Қизиғи шундаки, ҳатто интернетдан энг изоляция қилинган мамлакатларда ҳам ўз интернет доменлари мавжуд.

Бундай мамлакатлар аҳолисининг кўпчилиги учун интернет нархи шунчаки тақиқланган. Бундан ташқари, кундалик ҳаёт шундай ривожланганки, бу мамлакатларда интернет муҳим нарса эмас. Эритрея ва Сомали аҳолиси учун биз учун ҳаётнинг ажралмас қисми бўлиб туюладиган нарса узоқ ва ҳатто бегона нарсадир.

Яъни Африка давлатларининг деярли барча аҳолиси учун интернет кундалик ҳаёт нуқтаи назаридан ва хоҳиш кучли эмаслигидан мавжуд эмас. Интернетга кирмоқчи бўлган сайёҳлар эса заиф интернет инфратузилмасига кўпроқ дуч келишади, бу заифликни энг сўнги русмдаги ускуна ва маблағ билан ҳам бартараф этишолмайди.