Бўш вақт топишим билан ўқилиши учун ўз навбатини кутиб турган китобларимга қайтаман. Шу кунларда сотиб олган бир нечта харидим орасида Нурсултон Назарбоевнинг «Моя жизнь от зависимости к свободе» деган китоби эътиборимни тортди.

 Мен ёшлигимдан таниқли сиёсатсатчилар, давлат раҳбарлари, бош вазирларнинг мемуарларини ўқишни жуда хуш кўраман. Жудаям. Парда ортида яширинган ҳаётий саҳналар ва воқеаларни кузатгим, улар ҳақида билгим келади.

 Нурсултон Назарбоев китобида собиқ СССРнинг парчаланиши, Беловеж ўрмонидаги воқеалар таҳлили бор.

У СССРнинг биринчи ва сўнгги президенти Михаил Горбачёв ҳақида кўп ёзган, Россиянинг биринчи президенти Борис Елцинга ўз симпатияларини яширмаган. Шу билан бирга, уларнинг иккиси ўртасида бўлган можаро ва келишмовчиликларни очиқдан-очиқ кўрсатиб берган.

 Сиёсатнинг найранглари қизиқ экан. Уруссиянинг Свердлов вилояти обкоми раҳбарининг Москвага олиб келинишида бош ролни ўйнаган ва уни қўллаган, аввал Марказий қўмита котиби, сўнг Москва горкомининг биринчи котиби қилиб қўйган бўлса ҳам, унинг ўзига қарши чиққан. Кейин эса Горбачёвни ҳам тахтидан итариб юборди.

 Борис Елцин билан кечган бир суҳбатни Назарбоев шундай таърифлаган: Елцин ёшлигида темир йўлда фалокатга учраган, поезд релсдан чиқиб кетган экан, кўп одам воқеа жойида ҳалок бўлган, Елцин эса қўлининг икки бармоғидан айрилган экан (чиндан ҳам Борис Елциннинг панжасида икки бармоғи йўқ эди).

 У Горбачёв билан зиддиятга борганида, Елцинни тунда номаълум кимсалар муздек сувга улоқтиришган, базўр соҳилга чиқиб олган экан.

Назарбоевнинг ҳокимиятга келишида устози, Қозоғистоннинг жуда машҳур ва кучли раҳбари, Қозоғистон Республикасига қарийб 25 йил раҳбарлик қилган Динмуҳаммад Аҳмедович Кунаев асосий ролни ўйнаган. У Шароф Рашидов билан ҳам кўп йиллар елкадош бўлиб бирга ишлаган.

Хусусан, Кунаев Горбачёвни ёқтирмаган ва у тўғрисида гапирганда: «бу ёш йигит» деб мурожаат қиларди.

Албатта, Кунаев Брежнев давринининг одами эди, Горбачёвни эса хуш кўрмаган.

Назарбоевнинг назарида, Кунаевнинг бош фожиаси умри бўйи садоқат ила хизмат қилган коммунистик партиянинг тарих чиқиндихонасига қулаганини сезмаганидир.

Нурсултон Абишевичнинг фикр-мулоҳазалари, танқидий қарашлари, ички муаммони кўтариб чиқиши, Кунаевга унчалик ҳам ёқмасди. Ўртада Димаш Ахмедович билан Назарбое можаросида Қозоғистон Фанлар Академияси раҳбари Асқар Кунаевни (Кунаевнинг укаси) ҳукумат мажлисида танқид қилгани жиддий ўрин тутган. Ва Кунаев&Назарбоев орасида кескин совуқликка сабаб бўлган. Хуллас, янги супурги янгича супуришни бошлаган.

Назарбоев ўз китобида Желтоксан, яъни декабр воқеаларига ўз қарашларини баён эткан. Биринчи котиб Кунаев ва Совмин раиси Назарбоев ўртасида чидаб бўлмас зиддият юзага келади, шунда унинг устидан Московга арз қилиб боради. Горбачёв, «сизнинг устингиздан ҳам кўп шикоятлар тушяпти, истасангиз котибларни йиғиб, пленум қиламиз», дейди. 74 яшар Кунаев: «Керак эмас, мен ўзим ариза бераман», деб Олмаотага қайтади. Михаил Сергеевич ундан ўрнига кимни қўйиш мумкинлигини сўраганида, Қозоғистон раҳбариятида бизга муносиб қозоқ миллатига мансуб раҳбар йўқ, деган экан. Ва бошқа кадрни, руслардан қўйиш керак, деганини ёзган. Алал оқибат қисқа муддатда олий ҳокимиятга тасодифий одам – Геннадий Колбин келган. Ульяновск вилояти обкомининг биринчи котиби Колбиннинг тайинланиши учун Марказий Ижро Комитетининг пленуми 18 дақиқа давом этган, холос. Ҳеч ким лом-лим демаган, муҳокама-мунозара бўлмаган!

Қайсидир маънода Марказ томонидан ҳокимиятга айнан Колбиннинг қўйилиши бошқа республикаларда миллий ҳиссиётларни жунбишга келтирди ва бу миллий уйғонишнинг бошланиши бўлди, десак бўлади. Бу шўро ҳукумати қуёшининг ботишидан биринчи дарак эди.

Китобда менга ёққан яна бир жиҳат, бу – Назарбоевнинг дунё мансабдорлари ва ҳукмдорлари билан учрашувларини ёд этиши бўлди. Хусусан, АҚШга борганида Америка президенти Жорж Буш (тўнғичи) уни Оқ уйга таклиф қилгани, ўзининг дунёга машҳур думалоқ кабинетида қабул қилганини ёзган.

Бушнинг дам олиш хонасига киришганида, компютер турган экан. Буш мақтаниб: ҳозир ҳамма компютер ишлатяпти, мен ҳам олдим, ишлашни ўрганяпман, деган. Назарбоев эътибор бериб, хонада кўпгина болалар ўйинчоғи ёйилиб ётгани ҳам кўрган.

Буш: – Бу хонага набираларим ҳам кўп кириб ўйнашади.

Назарбоев: – Менинг ҳам невараларим кўп, деган гапига президент Буш ердан битта ўйинчоқ олиб совға қилган.

Кейинроқ яна бир сават теннис коптоги ва талайгина болалар ўйинчоғини совға қилиб юборганини ёзган.

Сўнг президент Буш, давлат котиби Жеймс Бейкер билан Оқ Уй олдидаги майсада сайр қилишганини эслайди. Шунда у: Жеймс, биз сайловларда ютамиз-а? Ҳа, албатта, деб жавоб Бейкер.

Чунки Бушнинг сайловда ютиши аниқ-тиниқ эди.

Ироқдаги «Чўлдаги Бўрон» операцияси тугаган. Ироқ мағлуб бўлган. Америкалик сиёсатчилар ҳам, халқ ҳам эйфорияда эди. Лекин сайловда кутилмаганда жаноб Буш Билл Клинтонга ютқазди. Клинтон билан бўлган бир воқеани Назарбоев шундай эслайди.

Клинтон истефога чиққач, Қозогистонга келди. Назарбоевнинг қулоғига: Илтимос, менга саксофон совға қилманг, деб пичирлабди (чунки бу чолғу асбобидан шу қадар кўп тўйиб кетган экан).

Муаллиф Клинтон билан боғлиқ яна бир ноқулай вазият тўғрисида ёзади. Назарбоев Клинтоннинг Қозоғистонга ташрифи чоғида расми туширилган тўқилган гиламча совға қилган. Ундаги расм ҳам яхши чиққан. Кейин Оқ уйга яна бир борганида айрон бўлади. Ўша гилам қабулхона полида тўшалган экан, котиба қиз бемалол босиб юрибди! Америкаликлар бунга эътибор беришмас экан! Жуда қизиқ халқ-а?

Назарбоев китобда, шунингдек, мункиллаб қолган, юзида қони йўқ, бефайз бўлиб қолган МК Бош котиби Константин Устинович Черненкони ҳукумат раҳбари лавозимига қўйилишида суҳбат учун олдига кабинети эмас, ЦКБнинг биринчи шифохонасига борганини ёзади. Бечора Черненко ҳаракатланаман деб унинг кўз олдида йиқилиб тушган. Ўшанда Назарбоев 44 ёшда бўлган. «Наҳотки бутун бошли улкан салтанатнинг тақдири шу одамга қолган бўлса?..» деб хаёлидан ўтказади у.

Сиёсатчиларнинг ҳаётлигида мемуарлар ёзиши камдан-кам кузатилади. Бу мардлик! Одатда, оламдан ўтганларидан кейин бундай китоблар чиқарилади. Ёки ҳатто чиқмайди ҳам. Нурсултон Назарбоевнинг шу журъати эътирофга лойиқ. Мен атайин шахсни мақтамаяпман ёки танқид қилмаяпман, зеро унга тарихнинг ўзи баҳо беради.

Китобни ўқишни тавсия қиламан. Жуда қизиқ.

Шерзод Қудратхўжа.