«Давлат тили ҳақида»ги қонунни қабул қилиш биз учун осон кечмаганини, мустақиллик йилларида ўзбек тилини давлат тилига айлантириш йўлида кўп ва хўб уринишлар бўлганини халқимиз жуда яхши билади. Шунча йиллар ўтди, хўш, ўзбек тили чиндан ҳам давлат ва халқ тили даражасига эриша олдими? Савол ҳамон долзарб, демак...

2019 йил 21 октябрь куни Давлатимиз раҳбари «Ўзбек тилининг давлат тили сифатидаги нуфузи ва мавқеини тубдан ошириш чора-тадбирлари тўғрисида»ги фармонни имзолади. Хусусан, 21 октябрь юртимизда «Ўзбек тили байрами куни» деб белгиланди. Вазирлар Маҳкамаси тузилмасида Давлат тилини ривожлантириш департаменти ташкил этилди. Қолаверса, Вазирлар Маҳкамаси ҳузурида ўз фаолиятини жамоатчилик асосида амалга оширадиган, янги сўз ва атамаларни расмий истеъмолга киритадиган Атамалар комиссияси ишлаб турибди.

Бу, албатта, муҳим ҳужжат, давлат тилини ривожлантиришга қаратилган ишларнинг мантиқий давоми, соҳада яна бир муҳим қадам. Чунки Ўзбекистонда шу вақтгача давлат тили тўғрисидаги қонун ҳужжатларига риоя этилиши устидан мониторингни амалга оширадиган ягона, мустақил ва марказлашган тузилма йўқ эди.

Бироқ...

Ечимини кутаётган муаммолар талайгина.

«Давлат тили ҳақида»ги қонуннинг бир қатор нормалари декларатив ва умумий характерга эга бўлганлиги сабабли кўзланган мақсадларга тўла эришиш имконини бермаяпти. Хусусан, «Давлат тили ҳақида»ги қонуннинг (кейинги ўринларда Қонун) 8-моддасида «Ўзбекистон Республикасининг қонунлари, давлат ҳокимияти ва бошқарув органларининг бошқа ҳужжатлари давлат тилида қабул қилинади ва эълон этилади. Бу ҳужжатларнинг таржималари бошқа тилларда ҳам эълон қилинади», деб белгиланган бўлса-да, айрим соҳалардаги давлат идораларида ҳужжатларни давлат тилида қабул қилиш етарлича йўлга қўйилмаган. Бу эса айрим ҳолларда жисмоний ва юридик шахсларга ноқулайликлар келтириб чиқармоқда.

Шунингдек, Қонуннинг 10-моддасида корхоналар, муассасалар, ташкилотлар ва жамоат бирлашмаларида иш юритиш, ҳисоб-китоб, статистика ва молия ҳужжатлари давлат тилида юритилади, ишловчиларининг кўпчилиги ўзбек тилини билмайдиган жамоаларда давлат тили билан бир қаторда бошқа тилларда ҳам амалга оширилиши мумкинлиги белгиланганлигига қарамасдан, айрим соҳаларда статистика ва молия ҳужжатлари, шартномалар талаб даражасида давлат тилида йўлга қўйилмаган. Хусусан, айрим хизмат кўрсатиш соҳалари (коммунал, интернет хизматлари ва ҳк.) томонидан шартнома, далолатнома, огоҳлантириш хати каби ҳужжатларни хорижий тилда расмийлаштириш ҳолатларини кўриш мумкин.

Қонуннинг 20-моддасида лавҳалар, эълонлар, нархномалар ва бошқа кўргазмали ҳамда оғзаки ахборот матнлари давлат тилида расмийлаштирилади ва эълон қилинади ҳамда бошқа тилларда таржимаси берилиши мумкин, деб белгиланган бўлсада, мазкур қоидага ҳар доим ҳам амал қилинмаяпти. Хусусан, айрим савдо ёки хизмат кўрсатиш соҳлари томонидан бевосита ёки интернет тармоқлари орқали берилган лавҳалар ва эълонларда давлат тили талабларига риоя қилмаслик ҳолатларини кузатиш мумкин.

Масалан, савдо дўконлари, умумий овқатланиш жойларида ва уларнинг интернет сайтларида хорижий тилда ёзилган «мы открылись», «распродажа», «скидка», «доставка», «sale» каби сўзларни кўп учратамиз.

Ваҳоланки, ўзбек тилида ушбу сўзларнинг «чегирма», «етказиб бериш», «арзон нархда» каби муқобиллари мавжуд.

Шунингдек, давлат ҳокимияти ва бошқарув органларининг ҳужжатларида ўзбек тилида ўриндоши мавжуд бўлган сўзлардан фойдаланмасдан хорижий атамаларни (термин, штат, комиссия ва бошқа шу каби сўзларни) қўллаш ҳолатларини ҳам учратиш мумкин.

Келтирилган мисоллар хамир учидан патир, холос.

Хорижий тажриба

Озарбайжон. 2002 йил 30 сентябрда қабул қилинган «Озарбайжон Республикасида давлат тили тўғрисида»ги қонунда Озарбайжоннинг ҳар бир фуқароси давлат тилини билишга мажбурлиги, озарбайжон тили мамлакат сиёсий, ижтимоий, иқтисодий, илмий ва маданий ҳаётининг барча жабҳаларида давлат тили сифатида қўлланилиши назарда тутилган (1-модда).

Хизмат кўрсатиш соҳасида, реклама ва эълонлар беришда давлат тили қўлланилади. Хорижий давлат фуқароларига хизмат кўрсатиш билан боғлиқ ишларда эса давлат тили билан бир қаторда бошқа тиллар ҳам қўлланилиши мумкин. Бунда хорижий тилдаги реклама ёки эълон эгаллаган майдон унинг давлат тилида берилган шаклидан катта бўлмаслиги ва бундай эълонлар уларнинг озарбайжон тилидаги шаклидан сўнг жойлаштирилиши лозимлиги кўрсатиб ўтилган (7-модда).

Шунингдек, ушбу қонунда Озарбайжон Республикасида ишлаб чиқарилган маҳсулотларнинг номи ва улардаги ёрлиқлар, шунингдек бошқа ёзувлар тегишли хорижий тил билан бирга давлат тилида ҳам бўлиши кераклиги, мамлакат ҳудудига импорт қилинаётган маҳсулотларнинг номи ва улардаги ёрлиқлар, қўллаш йўриқномаларининг озарбайжон тилидаги таржимаси бўлиши шартлиги келтириб ўтилган.

Бундан ташқари, Қонуннинг 13-моддасида озарбайжон тилининг орфография ва орфоэпия қоидалари тегишли ижро этувчи ҳокимият органи томонидан тасдиқланиши, юридик, жисмоний ва мансабдор шахслар мазкур қоидаларга қатъий амал қилишлари лозимлиги, ҳар беш йилда бир марта масъул орган томонидан ёзма тил қоидаларини ўз ичига олувчи луғат (имло луғати) нашр этиб борилиши белгиланган.

Қонунинг 15-моддасида Озарбайжон Республикасида чоп этиладиган босма нашрлар давлат тилида, лотин ёзувига асосланган озарбайжон алифбосида нашр қилиниши лозимлиги назарда тутилган.

Грузия ҳукумати томонидан 2015 йил 22 июлда қабул қилинган «Давлат тили тўғрисида»ги қонунда давлат хизматчиси давлат тилини билиши шартлиги кўрсатиб ўтилган (6-модда). Ўз навбатида, Қонунда норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар давлат тилида, Абхазия Мухтор Республикасида шунингдек абхаз тилида тайёрланиши ва эълон қилиниши белгиланган. Қонунчилик ташаббуси билан Грузия парламентига киритилаётган қонун лойиҳалари ва таклифлар грузин тилида тақдим этилади.

Шунингдек, Қонунда давлат тилини ҳимоя қилиш кафолатларига қаратилган алоҳида боб ажратилган бўлиб, унда давлат грузин тилини ҳимоя қилиши, барча давлат органлари ва маҳаллий идоралари давлат тилининг ривожи ва софлиги учун жавобгар эканлиги белгилаб қўйилган.

Давлат органлари ва маҳаллий ўзини ўзи бошқариш органлари жисмоний ва юридик шахсларнинг мурожаатларни кўриб чиқиш натижалари бўйича уларга давлат тилида жавоб бериши, грузия қонунларида алоҳида белгиланган ҳоллар бундан мустасно сифатида белгиланган.

Францияда 1994 йилда қабул қилинган Тубон қонунида давлат ташкилотлари томонидан иш юритиш истисносиз француз тилида олиб борилиши, атамаларнинг французча муқобили турганда, бошқа тилдагисини ишлатиш тақиқланиши қатъий белгилаб қўйилган. Шунингдек, оммавий ахборот воситалари, киносаройларда фильмлар намойиши ва рекламаларда француз тили қоидаларига тўлиқ риоя қилиши белгиланган.

Қозоғистоннинг давлат тили тўғрисидаги қонунчилигига кўра, давлат тили қозоқ тили бўлиб, давлат тили — давлат бошқаруви, қонунлар, суд ишларини юритиш, иш юритиш тили бўлиб, бутун давлат ҳудудида ижтимоий муносабатларнинг барча соҳаларида амал қилиши, давлат тилини билиш ҳар бир Қозоғистон Республикаси фуқаросининг бурчи ва вазифаси эканлиги кўрсатиб ўтилган.

Украина қонунчилигида сиёсатчилар, мансабдор шахслар, ҳарбий хизматчилар, тиббиёт ва таълим ходимлари ўзларининг хизмат вазифаларини давлат тилида олиб бориши кераклиги назарда тутилган.Шунингдек, украин тили оммавий ахборот воситаларида, китоб нашрларида, кинотеатр ва телевидениеда устун бўлиши керак.

Хулоса ва таклифлар

Хорижий давлатлар тажрибасини инобатга олган ҳолда давлат тилини такомиллаштириш юзасидан қуйидагилар таклиф қилинади:

1. Давлат тилини билиш Ўзбекистон Республикаси ҳар бир фуқаросининг бурчи эканлигини қонун билан мустаҳкамлаш;
2. Давлат ва хўжалик бошқаруви органлари, маҳаллий давлат ҳокимияти органлари томонидан норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар лойиҳаларини тайёрлашда атамаларнинг ўзбекча муқобили турганда, бошқа тилдагисини ишлатиш тақиқланишини қатъий белгилаб қўйиш;
3. Давлат ҳокимияти ва бошқарув органларида, корхоналар, муассасалар, ташкилотлар ва жамоат бирлашмаларида иш юритиш, ҳисоб-китоб, статистика ва молия ҳужжатларини давлат тилида юритишни шарт қилиб, заруриятга қараб бошқа тилларга таржима қилинишини белгилаш;
4. Хорижий тилда берилган реклама ёки эълонлар уларнинг ўзбек тилидаги шаклидан сўнг жойлаштирилиши лозимлигини белгилаш;
5. Давлат хизматчиларининг давлат тилини билиши шартлигини назарда тутиш, уларнинг давлат тилини билиш даражаси бўйича имтиҳон қилиш амалиётини жорий этиш.

Ишонамизки, мазкур ўзгаришлар бўлган тақдирда давлат тилининг ҳаётимиздаги ўрни ва аҳамияти ошишига, давлат органлари ва ташкилотларида иш юритиш тўлиқ давлат тилида амалга оширилишига олиб келади.

Равшан Нурматов,
Сардорбек Авезов,
Ўзбекистон Республикаси Адлия вазирлиги ҳузуридаги
Ҳуқуқий сиёсат тадқиқот институти масъул ходимлари