Тиктокда ёшгина, келишган қиз батл ўйнаяпти, жуда хунук ва шармандали шартлар. Тиктокер ҳамюрт йигитлар уларга танбеҳ бераяпти: ота-онанг йўқми, бундай ҳолда батл ўйнашдан уялмайсанми? Қизалоқ эса мен эркинман ва ҳаёт меники, истаганимни қиламан, деб жавоб берди.

Биз доим эркинликдан чегараланганмиз, эркинлик берилса кўнглига келганини қилади деб қўрқишган, бу қизнинг танбеҳга қайтараётган жавоби эса исботдек гўё.

Ижтимоий тармоқлар аллақачон баҳс, мунозара, фикр майдонига айланган, яқинда аёллар гуруҳида бир пост ўқигандим. «Ўзимга яраша ҳусним, қоматим бор, ота-онамдан узоқда яшайман, алоҳида квартирада тураман, демак мустақилман, мен ҳеч кимнинг назоратида эмасман, лекин бу хоҳлаганимни қиламан дегани эмас...», хуллас муаллиф анчагина эркинлик ҳақида мулоҳаза юритган, охиридаги,  ҳа охиридаги гап мен номлай олмаётган фикр эди: «ўзини ҳурмат қилган ва ҳақиқий эркин инсон танасини ва қалбини ҳеч кимга топташга қўймайди...» Ўшанда хурсанд бўлгандим бизда ҳам ўзини шахс деб биладиган аёллар кўплиги ва улар ўз сўзини айта бошлаганига.

Бугун биз эркинлик деганда нимани тушунамиз? Янги Зеландия, Польша ва АҚШ ҳамкорлигида ишланган «Жойка» киноси менга эркинлик ва ғурур ҳақида ажойиб таҳлилни тақдим қилди.

Жойка ким – демократик давлатда туғилиб вояга етган, унинг эркинлиги, бизнинг тилда айтганда ўзбошимчалиги биринчи ўринда турадиган америкалик қиз. Шу қадар эркинки Россия балет театрида ишлаш учун 15 ёшида ўзга одамлар, ўзга менталитетли давлатга таваккал келади.   

«Жойка» фильми  (Большой театр) Москва Катта театрига қабул қилинган америкалик балерина Жой Уомакнинг ҳақиқий ҳаётий ҳикоясига асосланган.

("Жойка: Америкалик рус балетида", ҳужжатли фильм, суратда ҳақиқий Жой Уомак)

Кино режиссёри Жеймс Напе Роберстсон Жой билан 2016 йилда танишган ва унинг бошидан ўтганларини кинога айлантирган. Жой ҳақида шундай дейди: «У ақл бовар қилмайдиган инсон, мен кўпинча жуда қаттиқ ишлайдиган ва ўз ишига иштиёқи баланд одамлар атрофида бўламан, лекин Жой ўз санъатига бўлган садоқатида бошқа даражада эди. Унинг ҳикоясидан ҳайратда қолдим. Мен унинг Катта театрда ўз ўрнини эгаллашдан ҳам кўра кўпроқ, каттароқ нарсани ҳис қилдим».

«Америка орзуси» деган термин бор, агар иқтидоринг бўлса юксак пиллапояларга эришасан, салоҳиятинг бўлса динингдан, миллатингдан ирқингдан қатъий назар барча юлдузлик ва муваффақият сеники бўлади. Аммо Жойка муваффақият излаб борган мамлакатда ҳаммаси бошқача.

Жойка (ролда актриса Талия Райдер) ёшлигидан балетга қизиқади, етти ёшидан Россиянинг балет театрида рол ўйнаш унинг орзусига айланади. Катта театрга танлов асосида олинган илк америкалик балерина рус тилини ўрганишга ҳам қаттиқ киришади.  

Россияда америкалик сифатида Жойнинг Академияга келиб қолиши – каптарни мушуклар орасига қўйишга ўхшайди: унинг тенгдошлари ўткир тирноқли. Исташса унинг юзига туфлаши, истаса балет оёқ кийимининг ичига шиша синиқларини солиб қўйиши мумкин. Татяна яъни устози эса шунчаки қаттиққўл ва раҳмсиз: «Фуетте! Фуетте! Фуетте!» – бу балетдаги техник ҳаракат турларидан бири бўлиб, раққоса тезда осмонга қараб айланиб, жуда юқори ва жиддий бурилишлар билан илгарилайди. Бу сўз қанча кўп ва тез айтилса ҳаракат ҳам шунча тез ва чаққон бўлиши керак. Биринчи кунданоқ Жойканинг оёқлари қонаб кетади. Оёқ кийимидаги қонни юваётиб Жой кўзгуга қарайди: унинг кўзларида чарчоқ ва телбалардек нигоҳни кўрасиз. Балет қозонида «қайнаётган» қаҳрамонни кўриб мувофиқлаштирилган тартибсизлик туйғусини ҳис қиласиз. Суякларнинг қарсиллаган овози ва ёрилиши, оёқ кийимларнинг урилиши ва чўзилиши, рақс залларининг совуқ акс-садоси – бу товушлар ушбу санъат турининг нафислигига қарши туради гўё.  

Очиқ манба.

Жой ва унинг устози Татяна ўртасидаги меҳр-нафрат динамикаси кинони янада қизиқарли қилади. Татяна Жойнинг имкониятларини тушунади, аммо Катта театрга америкаликни тақдим этиш унинг карераси учун зарар бўлиши мумкин. 

Унга доимо шундай дейишади: сен талантлисан, лекин рус балети руслар учун, сен қанчалик тиришма ва иқтидорли бўлма америкалик бўлганинг учун ҳам бу театрда ишлай олмайсан... Жойка учун бу ёрлиқ жуда таажжубланарли, чунки унинг мамлакати барча дунё талантлилари, барча мамлакатлар халқлари учун. Россияда эса Америка орзуси ишламайди.

Ҳатто у театрда бош ролни олиш учун рус йигитига ҳужжат учунгина турмушга чиқади, аммо бу ҳам ёрдам бермайди.

У Катта театрнинг раҳбарларидан бири Виталий Ивановга шундай дейди:

– Биласиз мен бир йилдан бери шу ердаман, аммо бош ролни ҳали беришгани йўқ, шунча меҳнатим ва талантимга қарамай ҳалиям кордабалетдаман...

– Бу ерда ҳамма талантли ва ҳамма сиз каби қаттиқ меҳнат қилади. Саҳнага бош ролда чиқиш учун ўзингизга паноҳкор топишингизга тўғри келади.

Жой бу гапдан ҳайратланади – ўша куни ижара хонасига кетаётганда қизлардан бири қиммат машинага ўтирганини, ўзидан анча катта ёш эркак эҳтиром кўрсатганини ва машина ичида қучоқлаганини кўради.

Ва бир куни саҳнада рақс тушаётганда устози Татяна ва Виталийнинг бегона эркакка Жойни кўрсатиб маъноли қараётганини илғайди. Рақсдан кейин ўша киши Жойни ресторанга таклиф қилади. Жойка илк бор катта аёллардек кийинади – елкаси очиқ, калта қизил кўйлак.

Филмдан кадр

У эркакдан аёллар хонасига бориб келишга рухсат сўрайди. Ойнага бир муддат тикилиб туради, гўёки ўзини жазолайди – юзига бир неча бор шапалоқ тортади. Шу ерда Жойканинг ўзидан ўзи нафратланаётганини билиш мумкин. Жойка қайтиб келганида эркак унга бир дунё пул узатаркан шундай дейди: мана бу сенга ҳадя, биз энди бемалол Одетта ("Оққуш кўли" балетидаги бош рол)ҳақида ҳам келишиб оламиз. Худди балерина шу ерда таслим бўлгандек, лекин у пулни рад этади, эркак ғазабланади, эртасига эса уни Виталий театрдан ўз хоҳишига кўра кетишини талаб қилади. Аммо бу тез-тез учраб турган жамиятда савол туғилади: наҳотки ўта эркин, ота-онасидан узоқдаги қиз учун бу йўл шунчалик қийин? Шу ўринда Россия киноижодкорлари томонидан ишланган «Мени сотиб ол» киноси ёдга тушади. Вадим Перелман ишлаган кино замонавий жамиятдаги айрим аёлларнинг омадли ҳаёт ҳақидаги хом хаёллари, материализм ва ахлоқий инқироз ҳақида қаттиқ танқидий воқеа. Асосий қаҳрамонлардан бири Катя билим ва меҳнат билан эмас, бой одамлар орқали ҳаётда «кўтарилиш»ни танлайди. Унинг танловлари жамиятда кенг тарқалган «омад формуласи»га асосланган: гўзал бўл, ўзингни бойга «сот» – ҳаётда ўз ўрнингни топ. Фильм шунчаки уч қиз ҳақида эмас – у жамиятдаги маънавий таназзул, моддиётга ўзини алмаштирган авлод ҳақида.

Жойка эса мутлақо тескари образ. У ҳам йирик шаҳарга келди, у ҳам жозибали эди, у ҳам имкониятлар «ботқоғида» юрарди. Лекин у «омад формуласи»ни рад этди.

Пул учун, карера учун, модел бўлиш учун Эмиратга борган, ўзларини осонгина таклиф қилган, машина бу ҳамма нарса – омад дегани, дея селфи қилган бош ролдаги қизлар билан Жойкани таққослаш бироз ноўриндек.

"Мени сотиб ол" филмидан

«Мени сотиб ол» киносини рус томошабинлари ҳам «ҳазм» қила олмаган. Бир пайтнинг ўзида бундай осон ҳаётни танлаган аёллар кўплигини тан ҳам олишган ва бундайларни кўрсатишдан мақсад нималигини тушунишмаганини ёзишган. Аммо «Жойка» каби кинолар, мен эркинман, истаганимни қиламан деган ҳар қандай инсонни ўйлашга чақиради.

Айнан мана шундай эркинлик тушунчаси Жойканинг образида ўз аксини топади. У нафақат саҳнада эркин ҳаракат қиладиган балерина, балки ҳаётда ҳам ўз принципларига содиқ қолган, ҳеч қандай моддий ёки бошқа манфаатлар эвазига ўз қадр-қимматини топтамаган кучли аёлдир. Унинг эркинлиги – бу жамиятнинг унга тиқиштирмоқчи бўлган қоидаларга бўйсунмаслик, ўз танловини ўзи қилиш ва ўзлигини сақлаб қолишдир. Эркинлик фақатгина истаган ишни қилиш эмас, балки ўз қарорлари учун жавобгарликни ҳис қилиш, ўз принципларига содиқ қолиш ва ташқи босимларга қарши тура олишдир. Жойканинг эркинлиги айнан мана шундай ички мустақилликда намоён бўлади.

Поссовет мамлакатларида кузатадиганимиз «одоб» ва «уят» деган тушунчалар ортига кўп нарса яширилади: зўравонлик, репродуктив ҳуқуқлардан маҳрумлик, ҳатто аёлнинг ўз соғлиғи устидан қарор чиқариш ҳуқуқи.
Кўпчиликда танани ҳимоя қилиш – бузуқлик, эркинлик сўраш –   хоҳлаган ишини қилиш деб тушунилади. Лекин Жойка каби образлар кўрсатадики, аёлнинг танаси – унинг олами. У ўз танаси орқали нафақат мукаммалликни, балки оғриқ ва озодликни ифода қилади. Жойка – жуда кам гапирадиган қаҳрамон. Унинг танасида сўз бор. Танаси балетда юриб, руҳи орқага чекинади. Жойкага ҳам таклифлар бўлади, сен яхши раққосасан, лекин бу йўлда танангни ҳам «ишга сол» деган маънода. Аммо у бунга рози бўлмайди. Ундан асосий ролни ижро этиши учун пора сўрашади ва бу хабар Америкагача етиб боради. Қиз пул билан кўтарилишни ҳам рад этади. Газеталарда у ҳақда балет театрининг сотқини деган мақолалар чоп этилади. Ишсиз қолган Жойка яна қинғир йўлдан юрмайди, ўзига бойвачча йигит қидирмайди, ота-онасининг пулидан фойдаланмайди, балки фаррош бўлиб ишлашни афзал кўради.

Бу унинг ғурурли эканидан далолат. Афсуски ғурур – қачонлардир эркакларнинг хусусияти сифатидагина кўрилган. Жойка эса кино орқали аёл ғурурининг янги образини яратади. У худди шундай деб тургандай: «Агар менга ҳеч қандай йўл қолдиришмаса ҳам мен танлайман, мени танлашларига йўл қўймайман».

Ҳар кимнинг ҳаётида бир пайт келади – танлов вақти. Бир томонда имконлар, аммо уларнинг ичида оғриқ, порахўрлик, ўзини сотиш ёки кимгадир «тақдим этиш». Иккинчи томонда – тазйиқ, камситиш, лекин озодлик. Озодлик – ҳеч кимники бўлмаслик, фақат ўзиники бўлиш.

Мана шундай қаҳрамонларни кўрганда, инсон ўзига бир савол беради: «Мен ўз ғуруримни сақлаб қолиш учун қандай танловлар қила оламан?»   

Жойка демократик мамлакатда туғилиб, унда ўзга қоида ва қадриятларга асосланган, эркинлик муҳитида ўсган бўлса ҳам, консерватив муҳитда эркинлигини сақлаб қолган.  

Режиссёр Лиам Магурен бир интервьюсида балетни «жозибали, аммо ахлоқий ботқоқ» деб таърифлаган эди. Бу ибора ортидаги аччиқ ҳақиқатни Жойканинг ҳаёти орқали янада яққол ҳис қилиш мумкин.

Жойка балетни чин юракдан севарди. Саҳнада у худди шамол каби айланар, ҳар бир ҳаракати жуда катта маънони акс эттирарди. Лекин у бу санъатнинг қийматини танасининг ҳисобидан эмас, истеъдоди ва меҳнати билан тўлаган. Жойканинг қадрли томони айнан шу эди: у ботқоққа ботмасдан ўзининг жозибали дунёсида яшади.

Афсуски жамиятимизда айрим қизлар «эркинлик» ва «омад» ниқоби остида арзон алдовларга учмоқда. Улар учун ташқи жозиба ҳаётдаги барча эшикларни очиб беради. Лекин у эшиклар ортида нима борлиги ҳақида камдан-кам ўйлашади. Жойка эса шу эшиклардан эҳтиёт бўлиб ўтган, ҳар қадамда ўз қадрини асраган, у юриш мумкин бўлган йўлдан эмас, юриш лозим бўлган йўлдан борди.

Балет ундан қаттиқ тартиб ва интизом талаб қиларди, лекин ҳаёт янада оғир синовлар талаб қилди. У ҳам «тавсия»лар олган, унда ҳам танлов учун қинғир йўллар бўлган, аммо Жойка ҳар гал «йўқ»дейишни билган. Бу «йўқ» дейишлар унинг эркинлигини чекламади – аксинча, унинг ҳақиқий қийматини белгилади. «Жойка» каби кинолар, у каби қаҳрамонлар бизга сабоқ бўлиши мумкин: гўзаллик – бу тананинг эмас, танловнинг гўзаллиги. Қиз боланинг ҳақиқий қиймати унинг фақат ташқи кўринишида эмас, балки ички гўзаллигидадир. У бизнинг ҳозирги олатасир замонамиз учун жуда керакли ва муҳим образ. У сизга  эркинликни қайтадан шундай таърифлаётгандек: эркинлик – бу ҳаёт сизни танлаганда эмас, балки сиз ҳаётни танлаганингизда пайдо бўлади.

Барно Султонова