«ЎзА» сайтида эълон қилинган ва Халқ билан мулоқот гуруҳига жойланган «Бутун аҳолиси «фақир» бўлган биздан бошқа давлат йўқ» номли мақола юртдошларимиз орасида қизғин баҳс ва мунозараларга сабаб бўлиб турибди. Бир гуруҳ зиёлилар томонидан «фуқаро» сўзидан воз кечиш таклиф қилинган ушбу мақола аввал ҳам интернет саҳифаларида пайдо бўлган ва ўшанда ҳам турли фикрларни келтириб чиқарган эди. Айни мавзунинг такрор тилга олинишига сабаб етарли туюлади бир қарашда.  

«Мустақиллик шарофати билан Ўзбекистон халқаро муносабатларнинг тенг ҳуқуқли аъзоси бўлди, – дея бошлашади мақолани зиёлилар, – кўплаб давлатлар билан ўзаро тенглик асосида ҳамкорлик йўлга қўйилди ва ривожланмоқда. Бироқ «тенглик» деганда, бир хатоимиз кўнгилни хира қилади. Бу одамларимизни фуқаро деб аташимиздир. «Фуқаро» кўплик шаклидаги арабча сўз бўлиб, унинг бирлиги фақир, бировнинг ҳисобига яшайдиган, бир кунлик емишини ҳам топа олмайдиган шахс маъносини беради. Унинг луғавий маъноси ўзгаргани йўқ ва бу ҳолат биздек дунёга дарс бериб келган миллат учун кечирилмас хато ва уни тўғрилаш керак».

Муаллифлар мазкур масала турли даврларда ҳар хил одамлар томонидан кўтарилган, лекин ҳамон эътиборсиз қолиб келаётганини таъкидлаган ҳолда давом этишади: «Фуқаро» атамаси билимсизлик, шошмашошарлик туфайли мустақиллигимизнинг бошларида қатор бошқа ажнабий ва ярим-ясама (тайёра, тайёрагоҳ, нафақахўр) сўзлар каби ҳеч қандай илмий асоссиз қўлланила бошлади. Унинг энг ашаддий тарафдорлари ҳам ҳеч қандай далил кўрсата олмади. Ҳатто «Ўзбек тилининг изоҳли луғати»да ҳам «фуқаро» бутун дунё тилшуносларининг фикрларига зид ва хато таърифланди. Бу атамани ўзгартириш зарур. «Фуқаро»нинг халқимизга нолойиқлиги илмий асосланган».

«Фуқаро» сўзининг нақадар ноўрин қўлланганини ҳар жиҳатдан асослаб ва очиб берган зиёлилар унинг ўрнига қўллаш мумкин бўлган вариантларни ҳам илгари суришади: Биз «фуқаро» ўрнига ишлатилиши мумкин бўлган, тилимиз ва Конституциямизга мос келадиган вариантни таклиф қиламиз. Бу «бек ва бека», яъни «Ўзбекистон беки» ва «Ўзбекистон бекаси» атамаларидир! Бу атама Ўзбекистон фарзанди, шу замин эгаси, мулкдори, ҳимоячиси деган маънони беради. Шу сўз «фуқаро»дан қолган маънавий зарарни бартараф этишда қўл келади.

Демак, «фуқаро» ўрнига «бек» ва «бека»! Хўш, сиз нима дейсиз?

Халқ билан мулоқот гуруҳидаги истеҳзоли изоҳлардан англаш мумкинки, бу таклифни қўллаганлардан кўра, қарши чиққанлар кўп бўлган. «Олимларимиз шу сўзни истеъмолга киритишдан олдин қаёқда эди? Бундан бошқа қилиниши зарур бўлган муаммоларни ҳал қилишса яхши бўларди», дейди бир фойдаланувчи. Бошқаси эса, тураверсин ўзи, акс ҳолда паспорт алмаштириш керак, дея изоҳ қолдиради. Кимдир «граждан» ва «гражданка»га алмаштиришни таклиф қилса, бошқаси бу сўзлар урфдан қолганини, яхшиси, «сениор» ва «сениора» каби замонвий аташ кераклигини уқтиради. Хуллас, фикрлар хилма-хил...

Таъкидлаш жоизки, муаллифлар таклифи ўринли. Қозоқлар – азамат, тожиклар – шаҳрванд, қирғизлар – жорон деб атаса ўзларини. Замахшарий, Бухорий, Термизий, Темурийлар, Навоий авлодлари бўлган ўзбеклар ўзимизга «фақир» (йўқсил)ликни эп кўришимиз яхшими? Албатта, йўқ!

Лекин «фуқаро» сўзидан даҳшатли тушунча ясамасликка ундовчилар ҳам бор. Ушбу мавзу жорий йилнинг бошида ҳам ўртага ташланганди. Ўшанда журналист Шуҳрат Жабборовни баҳсга киришган мутахассисларнинг барчаси нуқул бир хил фикр билдиргани уни ажаб­лантираётганини ёзганди: «Эмишки, «фуқаро» сўзининг ўзаги «фақир» бўлиб, баъзилар фақир сўзининг мазмунини янада ғариблашган таъриф билан изоҳлашибди. Сўз ва унинг семантикаси билан шуғулланганлар яхши биладики, ҳар бир каломнинг этимологик келиб чиқиши бўлади. «Фуқаро»нинг асл келиб чиқиши «фақир» сўзидан олинган бўлиши мумкин. Лекин орадан замонлар ўтиб, асл маъно унутилиб, янги мазмун касб этиши лингвистикада мавжуд жараёндир».

Шунга ўхшаш фикрни Жамолиддин Тухташев ҳам ўртага ташлайди: «Ҳар қандай сўз вақт ўтиши билан ўз маъносини ўзгартириши мумкин. Масалан, Алишер Навоий даврида «меҳнат» сўзи «машаққат» деган маънода ишлатилган. Бугунги кунда «фуқаро» сўзи «гражданин» маъносида онгимизга сингиб бўлган. Тилшунослар айтмаса, кўпчилик бу сўзнинг қачонлардир «қашшоқ» маъносида ишлатилганини билмайди ҳам. Тилни халқ яратади. Олимлар сунъий сўзлар ўйлаб топгани билан, улар мулоқотда барибир ишлатилмайди».

Шу ўринда шахсий фикрларимни ҳам билдириб ўтсам. Майли, муаллифлар фикрига қўшилган ҳолда «фуқаро» атамасидан воз кечиш керак ҳам дейлик. Хўш, нега энди айнан «бек» ва «бека» атамалари танланиши керак? Нима, тилимизда ўша собиқ «граждан» сўзига муқобил бошқа вариантлар йўқми? Сабаби, «бек» ва «бека» атамалари ҳам мақсадимизни тўла очиб беролмайди. Тарихчи эмасман, лекин ўқиганларим-билганларим асосида айтишим мумкинки, яқин ўтмишгача ҳозирги туман даражасидаги амалдор «Бек» номи билан аталган. Европада «дворян» дегандек бир гап назаримда. «Бека» сўзи эса айни дамда тилимизда рус тилидаги «домохозяйка» (уй бекаси) сўзини ифодалашда қўлланилади. Демак, бу сўзлар икки хил маънога эга бўлиб, мамлакатимизда яшовчи халқнинг умумий изоҳига мос эмас. Агар рус тилидагидек родлар (он, она, оно)га ажратиш тилимиз хусусиятида йўқлигини ҳисобга олсак ҳам, «бек» ва «бека»лик унча ёпишмайди.

Бундан ташқари, паспортимизга «Ўзбекистон Республикаси беки» ёки «Ўзбекистон Республикаси бекаси» тарзида ёзиб қўйиш билан муаммо ҳал бўлиб қолмайди. Ҳар қандай атама жамият ҳаётининг барча жабҳаларида жуда силлиқ ва равон сингиб кета олсагина оммалаша олади. Масалан, бир пайтлар қабул қилганимиз «ноҳия» (район), «тайёрагоҳ» (аэропорт), «жумҳурият» (республика) ва ҳоказо сўзлар ҳаётга сингмадику. Демоқчиманки, қош қўяман деб кўз чиқариб қўймаслик керак.

Келинг, фикримни муаллифларнинг ўз қарашларидан келиб чиққан ҳолда ифодалаб кўраман. Улар шундай дейди: «Гап луғатимизга нима деб ёзганимизда эмас, балки бутун дунё «фуқаро» деганда нимани тушунишида, бу сўзга муносабатда. Луғатимизни четдан келган ҳеч бир кимса варақлаб кўрмайди, чунки бу сўз тўғрисида ўз тушунчаси бор. Биз «фуқароман» деб бошни баланд кўтармоқчи бўлганда, уларда истеҳзо пайдо қилмаймизми?» бир қарашда улар ҳақ. Тўғрида, «фуқаро»нинг асл маъносини араблар, форслар жуда яхши билишади, бу сўзни қабул қилган илк даврларда улар ошкора кулишган ҳам экан эшитишимча. Маълум сўзларда «вақтлар ўтиши билан асл маъно унутилиб, янги мазмун касб этиши лингвистикада мавжуд жараён» эканлигидан уларнинг нима иши бор.

Бунга қўшиламан ва шу хато яна такрорланишидан ҳадикдаман. Нега дейсизми? Майли, «бек» ва «бека» атамасини қабул қилдик ҳам дейлик. Дунё ҳамжамияти албатта бу сўзлар маъносига қизиқиши табиий. Ҳайратга ҳам тушиши мумкин: бек, бека – ўзига бек, ўзи хон – кўланкаси майдон, бировга эҳтиёжи йўқ, бой-бадавлат. Аёллари ҳам эркакларидан қолишмайди. Қойил! Бўлдими? Менимча, йўқ. Кейин матбуотда истеҳзоли сарлавҳалар, қадримизни ерга урувчи мақолалар пайдо бўла бошлайди. Масалан: «Қозоғистоннинг фалон чўлида ... нафар ўзбек беклари автобусда ёниб кетди», «...шунча ўзбек беклари совуқда музлаб қолди», «Россияда қулликка тушиб қолган ўзбекистонлик беклар қутқарилди»... «Дубайда (ёки исталган бошқа давлатда) фалон нафар ўзбек бекалари фоҳишалик билан қўлга тушди», «Фалон жойда ўзбек бекаси ўз боласини пуллади»... Бу устимиздан кулиш бўлмайдими? Бунинг олдида «фуқаро» атамаси ҳолва бўлиб қолмайдии?

Мени фақат қора жиҳатларни кўришда айбламанг. Мен фақат «бек» ва «бека» атамасига ўша бир гуруҳ зиёлиларнинг «фуқаро» атамасига қараган кўзи билан назар ташладим, холос.

Кимлардир айтар, ўзбеклар бир умр мардикорчилик қилиб ёки юқоридагидек вазиятларда яшамайдику, деб. Албатта, мен ҳам шу умиддаман. Фақат гап бу ҳақидамас, гап атама ҳамда унга бўлган муносабат борасида кетяпти.

Хулосам шу: «Фуқаро» атамаси ўрнига бошқа сўз топиш керак. Фақат «бек» ва «бека» бўлмасин (ундан кўра ВАТАНДОШ деган сўз ҳам ўринлироқ бўларди). Бу масалани ўртага ташлаган муаллифларга миннатдорлик билдирган ҳолда айни мавзу билан тилшуносларимиз шуғуллангани маъқуллигини ҳам таъкидлаб ўтмоқчиман. Юртимизда кучли тилшунос, атамашунос олимларимиз бор. Астойдил изланса «фуқаро» ўрнига биттагина сўз топилади.

Усмонжон Йўлдошев, журналист