Olimlar bilan suhbatlashish doimo maroqli. Ularning fikrlashi, dunyoqarashi, ilmini ko‘rib hayratlanganman, ayniqsa, u juda yosh bo‘lsa. Axir aql yoshda emas boshda, deb bejiz aytishmagan. Baxtiyorxon Axmadxonovning facebookda «bizda kattalar doimo tepadan kelib gapiradi, istagancha o‘shqiradi, jerkiydi» mazmunidagi postga yozgan javobi e’tiborimni tortdi: «Aka ukasi, er xotini, qaynonalar o‘z kelinlari ustidan bosim o‘tkazishi, aslida faqat individning muammosi emas. Bu jarayon ijtimoiy pozitsiyalarning hokimiyatdan to‘yinib oziqlangan va shu orqali qat’iy rollarga «mahkum» qilingan tizimi bo‘ladi. Bu tizimda har kim – pastdagini siqadi, ezadi, tepkilaydi... Bu struktura jamiyatning ichki «normalari»ni har kuni qayta ishlab chiqaradi. Masalan, «akaga uka yon bersin» degan tamoyil yoki «kelin sabrli bo‘lishi kerak», degan me’yor, yoshi kattalarni muqaddaslashtirish va tanqiddan himoyalanish – bularning bari ijtimoiy adolatsizliklarni legallashtiradi».
Namangan davlat universitetining sotsiologiya yo‘nalishida tahsil olayotgan bo‘lg‘usi sotsiolog bilan tanishuvimiz shu taxlit boshlandi.
– 2023 yilning boshida Lomonosov nomidagi Moskva davlat universitetidagi o‘qishimni tashlab, O‘zbekistonga qaytib kelishga qaror qildim. U yerda siyosiy iqtisod yo‘nalishida tahsil olayotgandim. Lekin bu qarorimga faqat akademik emas, balki shaxsiy, oilaviy omillar ham sabab edi: men yagona o‘g‘il farzandman. Moskvadagi mustaqil hayot va intellektual erkinlik qanchalik o‘ziga tortmasin, oila mas’uliyati va onamni e’tiborsiz qoldirmaslik zarurati bu muhim qarorni qabul qilishga olib keldi, – deydi u o‘zini tanishtirish asnosida. – O‘sha qaror men uchun soddagina yo‘l tanlash emas, balki turmushdagi ustuvorliklarimni, insoniy mas’uliyatni, intellektual o‘sishni oila va jamiyat ehtiyojlari bilan muvozanatlashtirish zarurligini anglatardi. Bu qaror hatto ilmiy yondashuvimni ham o‘zgartirdi.
– Sotsiologiya juda qiziq va murakkab, kasb tanlash istagidagi har qanday inson bunga jur’at eta olmaydigan fan...
– Yoshligimdan adolatsizliklarga, ijtimoiy tengsizliklarga qiziqib kelganman. Ijtimoiy rol va identitetlar qanday tarzda «yaratilishi» – ixtiyoriylikdan ko‘ra, tuzumlar, institutlar, ideologiyalar tomonidan belgilanishi meni chuqur o‘ylantirgan. Sotsiologiya men uchun ana shu tuzilmalarni tahlil qilish vositasiga aylandi. Avvaliga Marksning sinfiy tahlillari orqali bu soha bilan tanishdim, vaqt o‘tishi bilan nazariy doiram kengayib, Erik Olin Rayt, Nansi Freyser, Judit Batler, Burdio, Mishel Fuko, Lui Altyusser, Samir Amin kabi mualliflar asarlariga chuqurroq kirib bordim. Piyer Burdioning konsepsiyalari jamiyat haqidagi tasavvurimni o‘zgartirib yubordi. Mishel Fukoning bilim va kuch o‘rtasidagi nozik, ammo muhim ahamiyatga ega aloqalarni ochib beruvchi tahlillari orqali esa hokimiyat qanday «normallashtirilgan» shakllar orqali jamiyatga singdirilishini tushundim.
Men uchun sotsiologiya – bu oddiy fan emas, balki ijtimoiy ongni qayta shakllantirishning, mavjud tartib va «norma»larni tanqidiy ko‘z bilan ko‘rishning bir vositasi. Aynan shu bois, bu yo‘nalish nafaqat akademik, balki eksistensial, siyosiy va axloqiy tanlovimga ham aylangan. Til bilishimga kelsak, hozirda rus va nemis tillarida mukammal suhbatlasha olaman, biroz ingliz va turk tillarida ham.
– Kelgusida ilmiy ishingizning ham mavzusi aniq bo‘lsa kerak?
– Ha, albatta. Asosiy e’tiborim – ijtimoiy sinfiy ongning shakllanishi, siyosiy passivlikning sabablarini tahlil qilish hamda patriarxal gender tartibotlarini tanqidiy nuqtai nazardan o‘rganish bo‘yicha ilmiy tadqiqot olib borishga qaratilgan. Lekin butun faoliyatimni faqat akademiyaga bog‘lab qo‘yishni xohlamayman. Aksincha, nazariy asos va ilmiy bilim doiramni kengaytirgandan so‘ng, bu bilimlarni amalda – real ijtimoiy o‘zgarishlar uchun ishlatish kelajakdagi rejalarim markazida turibdi.
Faqat nazariy bilimlarning o‘zi bilan cheklanib qolish, ijtimoiy ongda inert holatga aylanadi. Chunki jamiyatda sinfiy ong tabiiy rivojlanmaydi, uni shakllantirish uchun siyosiy va madaniy kurash olib borish zarur. Ayni shu sababdan mustaqil o‘quv guruhlari, siyosiy ta’lim platformalari, ommaviy suhbatlar va jamoaviy tahlil doiralarini tashkil etish orqali kengroq ommani ongli ishtirokka jalb etishni o‘ylayapman. Hozirda ijtimoiy tarmoqlar orqali siyosiy va sinfiy ongni rivojlantirish hamda insonlarni kichik sinfiy tahlil klublariga jalb etish uchun strategik rejalar tuzib chiqish harakatidaman. Qisqasi, men sotsiologiyani faqat «tushunish» emas, balki «ishtirok etish», «aralashish» va «o‘zgartirish» vositasi deb bilaman.
– Keling, postga yozib qoldirgan izohingiz atrofida suhbatlashamiz, iyerarxiya inson huquqlari va so‘z erkinligiga qanday ta’sir ko‘rsatadi?
– Iyerarxiya – bu ijtimoiy munosabatlarning qatlamlashgan, pog‘onali shakli bo‘lib, unda hokimiyat, resurslar va mavqe teng taqsimlanmagan bo‘ladi. Bu tizim tarixan sinfiy tuzilmalar, patriarxal oilalar, byurokratik davlatlar va korporatsiyalarda o‘z ifodasini topgan. Ko‘pincha u «tartib», «intizom» yoki «samaradorlik» deb oqlanadi, aslida u ustunlik va bo‘ysunish, ba’zan zo‘ravonlikka asoslangan ijtimoiy nazorat mexanizmidan boshqa hech narsa emas.
Ushbu tizimda fikr bildirish erkinligi mavjuddek tuyuladi, ammo u ko‘pincha shartli: ya’ni fikr bildirish erkinligi faqat «tizimga zarar yetkazmaydigan» yoki «rahbariyatga qarshi chiqmaydigan» tarzda bo‘lishi kerak, yo‘qsa u baribir cheklovlar ostida qoladi. Hokimiyat yuqoridan pastga qarab tuzilgan ijtimoiy muhitda erkin fikrlar ko‘pincha «tartibga qarshi chiqish», «intizomsizlik» yoki «sadoqatsizlik» sifatida baholanadi.
– Itoat madaniyati faqat ota-ona, yoshi ulug‘larga yoki boshliqlarga nisbatan emas, balki hayot tarzimizga ham singib ketgan. Mana shu ichki senzura tanqiddan qo‘rqish, fikr bildirmaslikni keltirib chiqaradi...
– Lui Altyusserning «mafkuraviy apparatlar» nazariyasida iyerarxik tuzilmalar nafaqat tashqi, balki ichki intizom orqali ham hokimiyatni davom ettirishi ilgari surilgan. Inson o‘z fikrini ochiq aytmasligi ko‘pincha tashqi jazodan emas, balki «men odamlarga qanaqa ko‘rinaman», «meni qoralashmasmikin» degan o‘z-o‘zini nazorat qilishdan kelib chiqadi.
Bizning jamiyatimizda iyerarxiya ko‘pincha «mentalitet» deb aytiladigan madaniyatga aylanib ketgan, ya’ni ijtimoiy fikrlarning «o‘rningni bil», «tilingni tiy», «o‘zingdan kattani hurmat qil, gap qaytarma» kabi iboralar orqali chegaralanishi, nafaqat tanqidiy fikrlashdan, balki fikr bildirishning o‘zidan ham voz kechishga majbur qiladi.
Chunki «katta gapirdimi, «xo‘p» de!» tamoyili hanuzgacha axloq va tarbiyaning asosiy mezoni sifatida qabul qilinadi. Kattalarga bo‘lgan hurmat ijtimoiy qadriyat sifatida qadrlanadi, lekin bu qadriyat ko‘pincha muqaddaslashtirilib, tanqidga yopiq, irodasiz itoatga aylantiriladi. Natijada, kattalarning har qanday talabi yoki bosimi «tarbiya», «tajriba», «madaniyat» deb oqlanadi, ularni shubha ostiga olish esa «hurmatsizlik» yoki «odobsizlik» deb baholanadi.
Mishel Fuko ta’biri bilan aytganda, hokimiyat faqat qonunlar orqali emas, balki ijtimoiy normalar, urf-odatlar va «odatiy» munosabatlar orqali ham ishlaydi. Ya’ni ota-onalar bolalar, akalar ukalar, muallimlar o‘quvchilar va rahbarlar xodimlar ustidan hokimiyat sub’yekti sifatida shunday joylashadiki: «tuzatish», «o‘rgatish», «uqtirish» va «yo‘lga solish» kabi tarbiya niqobi ostida ixtilofga o‘rin qoldirmaydi.
Xo‘sh, bu holat qachon zo‘ravonlikka aylanadi? Har qanday ijtimoiy munosabatda bir tomonning ovozi butunlay o‘chirilsa, har qanday tanqidiy savol «qarshilik» sifatida baholansa, har qanday e’tiroz «hurmatsizlik» deb hisoblansa – bu aynan zo‘ravonlikdir. Gap kuch ishlatishda emas – kuchning qayerdan kelayotgani, qanday niyatda va qanday ixtiyorni bostirishda ishlatilayotganida.
Shuning uchun, «tarbiya» va «madaniyat» degan tushunchalarni tanqidiy tahlil qilish muhim: ular haqiqatda shaxsiy erkinlikni rag‘batlantiryaptimi yoki o‘z fikriga ega bo‘lgan insonni itoatga majbur qilayaptimi? Agar bu «tarbiya» – tanlovsiz bo‘ysunishga asoslangan bo‘lsa, u endi tarbiya bo‘lmaydi, balki ijtimoiy jihatdan qabul qilingan zo‘ravonlik shakliga aylanadi.
– Aytaylik, oilada iyerarxiya yo‘q, bolalar tartibsiz va mas’uliyatsiz bo‘lib qolmaydimi?
– Ko‘p hollarda shunday stereotiplarga duch kelamiz: «agar oilada kimdir bosh bo‘lmasa, bola tarbiyasiz, tartibsiz va mas’uliyatsiz bo‘lib qoladi». Psixolog Diana Baumrind va uning izdoshlari tomonidan ishlab chiqilgan ota-onalik uslublari tipologiyasiga ko‘ra, eng salbiy natijalar – aynan avtoritar (ya’ni, ko‘r-ko‘rona itoatni talab qiluvchi) tarbiya shaklida yuzaga keladi. Boladan faqat itoat, jazo orqali intizom va kattalarning har bir so‘zini inkor qilmasdan bajarish kutiladi. Bunday muhitda bola «tartibli» ko‘rinishi mumkin, lekin mustaqilligi, tashabbuskorligi va tanqidiy fikrlashi rivojlanmaydi – uni jamiyatdagi boshqa iyerarxiyalarga ham tayyor bo‘ysunuvchi, savolsiz qabul qiluvchi kimsaga aylantiradi. Ya’ni, kattalarni ko‘r-ko‘rona hurmat qilishga o‘rgatish – bolani inson emas, ijrochi sifatida tarbiyalaydi. Aksincha, o‘zaro hurmatga asoslangan, izchil, lekin demokratik muhitda ulg‘aygan bolalar – ko‘proq mas’uliyatli, o‘z fikrini aniq ifoda qila oladigan va mustaqil qarorlarli shaxslarga aylanadi. Bu hokimiyatning shaffof va dialogga ochiq shaklda amalga oshirilganidan dalolat beradi.
– Agar rahbar qattiqqo‘l bo‘lmasa, xodimlar dangasa bo‘lib qoladi, degan fikrlar ham bor...
– «Agar rahbar qattiqqo‘l bo‘lmasa», fikri shuni anglatadiki, demak bizning jamiyatda insonlar tabiatan mehnatdan qochuvchi, faqat nazorat va jazodan qo‘rqibgina ishlashga majbur... Ammo bu tasavvur zamirida amerikalik sotsial psixolog professor Mak-Gregor tomonidan ishlab chiqilgan «X nazariya» deb ataluvchi boshqaruv yondashuvi yotadi. Bu nazariya ishchilarga nisbatan ishonchsizlikni, ularni doimiy nazorat ostida ushlab turishni va jazoga asoslangan intizomni ilgari suradi.
Aksincha, «Y nazariya»sida inson mehnatni faqat majburiyat deb emas, balki o‘zini ifoda etish, rivojlanish, jamoaga hissa qo‘shish sifatida ham qabul qiladi. Bunday sharoitda rahbar jazo orqali emas, ishonch, motivatsiya va ijtimoiy mas’uliyat uyg‘otish orqali yuqori samaradorlikka erishadi. Daniyel Pink’ning «Drive» modeli amaliyotda insonlar faqat uch turdagi muhitda eng samarali mehnat faoliyatini ko‘rsata olgan: avtonomiyada (ya’ni o‘zini-o‘zi boshqarish huquqiga ega bo‘lganda), ishchiga o‘z ishining real ijtimoiy foydasi tushuntirilganda, ishchilar uchun malaka va bilim orqali o‘sish, ko‘tarilish imkoniyati mavjud bo‘lganda. Bularning barchasi – faqat ishtirokchilik va tenglikka asoslangan muhitda yuz beradi xolos, iyerarxik muhitda emas.
Demokratik boshqaruvda qarorlar mavqeidan qat’iy nazar jamoadagi jamoatchilik fikriga asoslanadi. Bu esa xodimlarda o‘zini qadrlash hissini oshirish bilan bir qatorda, muammolarga kompleks va innovatsion yondashuv topish imkoniyatini ham ta’minlaydi. Ya’ni, formal iyerarxiya va madaniy tenglikkina jamiyatni rivojlantiradi. Bu degani, rahbar bor, lekin u buyruq beruvchi emas, shunchaki koordinatsiya qiluvchi. Xodimlar esa ijrochi emas, sub’yektiv fikr bildiruvchi sub’yekt sifatida ishtirok etadi. Bunda tartib – og‘zaki tahdid bilan emas, kelishilgan qadriyatlar va ichki intizom asosida ishlaydi.
Shuningdek, bu modelda hurmat – pozitsiyaga emas, insoniylikka asoslanadi. Shu sababli ijtimoiy kuch egalari ham tez-tez o‘z fikrini qayta ko‘rib chiqishga, tanqidni qabul qilishga tayyor bo‘ladi. Bu esa ijtimoiy sog‘lomlikning indikatoridir.
Ba’zi ish joylardagi iyerarxiya ko‘pincha rasmiy tuzilmadan ko‘ra shaxsiy munosabatlar, urug‘-aymoqchilik, sodiqlik va norasmiy hokimiyat tarmoqlari orqali shakllanadi. Ya’ni, nominal lavozim – har doim ham haqiqiy qudratni bildiravermaydi. Aksincha, «kim kimga yaqin», «kim bilan maslahatlashiladi», «kimning so‘zi o‘tadi» degan norasmiy iyerarxiya ko‘proq ahamiyatga ega bo‘ladi. Bu esa muhitni noaniq, shaffof bo‘lmagan, tanish-bilishga asoslangan tizimga aylantiradi.
– Itoat qilish, kattalarga, boshliqlarga so‘zsiz quloq solish jamiyatda tinchlikni saqlashga yordam beradi, deyishadi…
– Siyosiy nazariyotchi Shantal Muff ta’biri bilan aytganda, «haqiqiy demokratiya – qarama-qarshiliklarning mavjudligini tan olishdan iborat, ularni sukunat orqali to‘sib qo‘yishdan emas». Agar jamiyatda faqat hokimlar, kattalar yoki iyerarxik yuqoridagilar so‘zlasa, qolganlar esa sukut saqlashga odatlangan bo‘lsa – bu tinchlik emas, bu bosim ostidagi jimlik hisoblanadi. Jimlik esa bu umuman adolat emas.
Bunday muhitda tanqidiy fikrlar sustlashadi, e’tirozlar «buzg‘unchilik» deb talqin qilinadi va eng muhimi – teng imkoniyatlar prinsipi buziladi. Chunki iyerarxik jimlik – aynan resurslar, imkoniyatlar, e’tibor va ijtimoiy himoya taqsimotidagi nomutanosibliklarni yashirishga xizmat qiladi.
– Iyerarxiyaga asoslangan jamiyatda ijtimoiy liftlar (potensialni ko‘rsatish imkoni) qanchalik ochiq?
– Iyerarxik jamiyatlarda ijtimoiy liftlar formal jihatdan ochiq ko‘rinadi – ya’ni imtihonlar, tanlovlar, lavozimlar nazariy jihatdan barcha uchun mavjud. Lekin amalda bu liftlar turli to‘siqlar bilan cheklab qo‘yiladi. Piyer Burdio bu holatni «madaniy kapitalning merosiyligi» deb ataydi: ya’ni, ijtimoiy liftga kira olish uchun kerakli kodlar, til, estetik sezgi, o‘zini «tutish» madaniyati – asosan ijtimoiy elita doirasida shakllanadi. Pastki tabaqadagilarning bunga kirish imkoniyati esa keskin suratlarda cheklanadi.
Eng yomon tomoni – iyerarxiya o‘zini «tartib», «hurmat», «xalq mentaliteti» deb oqlab ko‘rsatadi, shu orqali jamiyatda tengsizlikni tabiiylashtiradi.
Xullas, bunday jamiyatda ijtimoiy liftlar ko‘pincha mavjuddek ko‘rsatiladi, lekin amalda ular ijtimoiy pozitsiyasi avvaldan ustun bo‘lganlar uchun ochiq bo‘ladi xolos.
– Demak iyerarxiya yangicha qarashlar, innovatsiyalarga ham to‘sqinlik qiladi?
– Innovatsiyalar faqat texnologik kashfiyotlar emas, balki jamiyatni o‘zgartirishga qaratilgan yangi fikrlar, yangi munosabatlar, yangi siyosiy va iqtisodiy uslublar majmuidir. Bu esa faqat savollar berishga, izlanishga va tanqid qilishga ruxsat bor joyda yuzaga chiqadi – tenglikka asoslangan jamiyatlar innovatsiyalar uchun unumli zamin yaratadi.
Iyerarxik jamiyatlarda esa yangilik – real xavf sifatida ko‘riladi. Chunki yangilik odatda mavjud tuzilmani, hokimiyat manbalarini yoki madaniy kodlarni savol ostiga qo‘yadi. Misol uchun, siz ilmiy, siyosiy yoki madaniy innovatsiya taklif qilsangiz, iyerarxik tizimda bu «qoidabuzarlik», «jamiyatga keraksiz boshqacha odam bo‘lish» va hattoki «hurmatsizlik» sifatida talqin qilinishi mumkin.
Shaxsan mening pozitsiyam: iyerarxiya zarurmi? Minimal, texnik va vaqtinchalik darajada – ha. Masalan, yong‘in vaqtida rahbarning tezkor qarori kerak bo‘ladi. Lekin bu rahbarlik maslahatga ochiq, javobgarlikka tortilishi mumkin, insoniy munosabatlarga asoslangan bo‘lishi shart.
Iyerarxiyani foydali deyish – «barchaning fikri bir xil bo‘lsa, yaxshi ishlaymiz» degan utopiyaga ishonish bilan barobar. Fikrlar to‘qnashuvi orqali haqiqat tug‘iladi, fikrlar xilma-xilligi orqali esa innovatsiya yuzaga keladi. Shuning uchun eng ilg‘or universitetlar, ayti kompaniyalar, ijtimoiy harakatlar aynan tenglik, ochiqlik va tanqidiy fikrlashni qadrlagan joylarda paydo bo‘ladi.
– Kelajakda muvaffaqiyatli jamiyat bo‘lish uchun qanday iyerarxiya modelini tanlash kerak?
– Jamiyatimizdagi iyerarxiya har bir davrda o‘ziga xos xususiyatlarga ega bo‘lib, har bir bosqichda tarixiy, siyosiy va madaniy omillar o‘z aksini topgan. Shu sababli iyerarxiyaning shakllanishi va rivojlanishiga kiritilgan o‘zgarishlarni chuqur tahlil qilish zarur.
Kelajakda muvaffaqiyatli jamiyatni yaratish uchun, birinchi navbatda, iyerarxiya modelini o‘zgartirish lozim, ya’ni iyerarxiya to‘g‘ridan-to‘g‘ri demokratiya asosida shakllanishi kerak. Bu modelda jamiyatni boshqarish jarayoniga fuqarolarni qarorlar qabul qilish uchun to‘g‘ridan-to‘g‘ri jalb qilishni nazarda tutiladi. Bunday o‘zgarishlar, faqat ochiqlik, hisobotchilik va rotatsiya prinsiplari asosida amalga oshirilishi kerak. Iyerarxiyaning yangi modeli, fuqarolarni ijtimoiy va siyosiy jarayonlarga faol ravishda jalb qilishni ta’minlaydigan tizimni yaratishga imkon beradi.
Bunda gorizontal iyerarxiya, ya’ni yuqoridan pastga emas, balki pastdan yuqoriga qarab shakllantirilgan tizim, jamiyatdagi ijtimoiy tenglikni faqat huquqiy bayonot sifatida emas, balki amalda ham kafolatlaydi.
Eten Balibar ta’biri bilan aytganda, egalitar demokratiya – bu nafaqat huquqiy tenglik, balki institutsional tenglikni ham anglatadi. Bu, o‘z navbatida, jamiyat a’zolarining siyosiy va iqtisodiy hayotda faol ishtirok etish imkoniyatlarini yaratish uchun muhimdir. Demak, jamiyatda to‘g‘ridan-to‘g‘ri demokratiya va teng huquqlilik asosida gorizontal iyerarxiyaning shakllanishi, kelajakdagi muvaffaqiyatli jamiyat qurish uchun muhim bir jarayon hisoblanadi.

                                                                              Barno Sultonova suhbatlashdi