Gospitalda davolanayotuvdim… Goh klassik fransuz adabiyoti haqida o‘qib, nega adabiy muhitni yuzaga keltirgan jarayon bir xil bo‘lsa-da, XXI asrning boshlarida o‘zbek adabiyotidan balzaklar, dyumalar, mopassanlar, floberlar yetishib chiqmadi, deb mulohaza qilib; gohida bu dunyoda o‘zimni miskin va yolg‘iz his etib, xo‘rligim kelib, ezilib o‘tirardim. To‘satdan Luqmon Bo‘rixonning vafot etgani haqida eshitdim...

Tanishuv

Men Luqmonni, hali o‘zini tanimasimdan burun tanirdim. Uning, nechanchi yillar, bilmayman, «Yosh kuch» jurnalida tankchilar haqidagi hikoyasi chop etilgan. Keyin «Yoshlik»da yana bir hikoyasi bosildi. Men ham nimadir qoralab, gazet-jurnallarga tinimsiz yuborib, rad javoblarini eshitaverib, diydam qotgan boshlovchi yozuvchi sifatida mazkur nashrlarda chiqish nimaligini yaxshi bilardim: bu – iqtidoring bor, degani; bu – seni yozuvchi sifatida tan olishdi, degani; bu – kelajaging porloq, degani ham. Shuni bilib, Luqmonga ixlosim uyg‘ongan. Bu ixlos, keyinchalik birga ishlab, bir qancha nomaqbul ishlarni qilib, uning gapiga kirib, ancha dakki eshitgandan keyin ham so‘nmagan.

U bilan birinchi ko‘rishishim g‘alati bo‘lgan.

O‘shanda «Leningrad-32»dagi gazeta korpusida ishlardim.  Birinchi qavatda liftni kutib turuvdim. Qorovulning yonidan po‘rim kiyingan – yaxshi dazmollangan, ohori to‘kilmagan och kulrang kostyum-shim va shu tusli «vodolazka»dagi olifta yigit (adashmasam, qo‘lida diplomati ham bor edi) o‘tib, to‘g‘ri lift tomon yurdi. Qorovul ortidan hay-haylab qoldi:

– Hoy, siz kimsiz? Mumkin emas! Qayting!

– Nimaga vahima qilasiz? Binongizni portlatib yuborarmidim?

Yigit shunday degancha, qorovulga e’tibor ham bermay, xuddi o‘zining hovlisida yurganday bemalol lift tomon o‘tib kelaverdi. Qorovul nima deyishini ham bilmay qoldi. Bu payt lift kelib, eshik ochildi va men, ortimdan Luqmon kirdi. Bu yigitning Luqmon ekanini darrov tanidim, chunki suratini ko‘rganman va talantli yozuvchilar mana shunday – sovuqqon, po‘rim bo‘lishi kerak, deb o‘ylardim. Tasavvurim aldamabdi! Aldaganini esa keyin bildim – aslida Luqmon uncha sovuqqon ham, olifta ham emas ekan...

Isyonkor

Tez orada Luqmon bilan «Postda» gazetasida birga ishlay boshladik: u  paytlarda anchayin isyonkor, qoliplarga sig‘maydigan, qoidalarni tan olmaydigan yigit edi (keyinchalik, vaqt o‘tib isyonkorligi biroz chekindi-ku, lekin umrining oxirigacha qolipga tushib qolmaslikka harakat qildi).

Nafaqat ijodda, balki hayotda ham uncha-muncha qonun-qoidalarga amal qilavermas edi. Ishning o‘rtasida, tushlik vaqtida «kinoga boramiz», deb qolarmidiyey! Men ham bu – taqvodor, iqtidorli, shu yoshida tanilib ulgurgan yozuvchi yigit bir nimani biladi, deb ergashib ketaverardim. Peshindan so‘ng, soat 15 dami, 16 dami kinodan qaytsak, bosh muharrir o‘rinbosari G‘ayrat aka Boltaboyev jig‘ibiyron bo‘lib o‘tirgan bo‘lardi.

Men bu Luqmonning G‘ayrat akaga emas, tartibga isyoni ekanini hali bilmasdim. U paytlarda tahririyatimiz g‘alvaning uyasi edi. O‘zimizcha millatparvarligimiz qo‘zib, ayrim g‘alamisliklarniyam qilib turardik. Nihoyat, bu janjallar Vazir o‘rinbosarining joniga tegdi. Negadir bularning barchasiga G‘ayrat aka aybdor degan xulosaga keldi va u kishini ishdan haydamoqchi bo‘ldi (aslida shu odam bizning hovurimizni bosib turgan). O‘shanda Vazir o‘rinbosari Boltaboyevni ishdan haydab, «Qani ko‘ramiz, sen bilan kim ketarkan? Kim bu bilan birga ishlamoqchi?» deb masxaraomuz gap qilgan. Luqmon, men va, adashmasam, Erkin Sattorov o‘rnidan turib, «G‘ayrat aka bilan birga ishlaymiz», deganmiz. Vazir o‘rinbosari asabiylashib: «juda yaxshi, senlar ham arizanglarni yozib, bu yerdan quringlar», degan edi.

Shunday qilib, G‘ayrat aka ishdan bo‘shadi, ortidan Luqmon ham o‘z ixtiyori bilan ketdi. Erkin ikkalamiz esa, negadir qolaverdik. O‘zimiz mardlik namunalarini ko‘rsatolmadik, boshqalar «va’daga vafo – ketinglar endi», demadi.

 E, yozavermaysizmi, bu o‘quvchi sadqai yaxshi asar ketsin

Keyinchalik ko‘p urinib, qo‘lyozmalarimni matbuotda chop ettirolmagach, yozuvchilikka ishonch qolmay, umidim ham so‘ngach, «adabiyot men uchun emas ekan», deb ichki ishlar organlariga xizmatga o‘tib ketdim. Taqdirga tan bergan edim, endi butkul boshqa sohada ishlayman, adabiyotni o‘ylamayman ham, devdim.

Shunday bo‘lsa-da, adabiy jarayon bilan qiziqib turardim, u ham bo‘lsa, Luqmon orqali. Tan olish lozim, u paytlarda Luqmonning ham adabiyotdan hafsalasi o‘lgan edi. Bir safar qo‘ng‘iroq qilsam, nega yozmay qo‘yganim bilan qiziqdi.

– Yozganga yarasha yaxshiroq nimadir bitish kerak-da, – dedim.

– E, yozavermaysizmi, bu o‘quvchi sadqai yaxshi asar ketsin, – dedi u asabiy...

Uy yo‘q, ijarama-ijara ko‘chib yurardim. Luqmon esa shaxsiy hovlisiga ega (uyida ko‘p mehmonda bo‘lganmiz), shundan ham unga hurmatim baland – iqtidori yetmaganday, halitdan omadli yozuvchi, kamiga Toshkentda uy-joyi bor!

Bir safar uch oycha talabalar yotoqxonada yashashga to‘g‘ri kelgan, nihoyat u yerdan haydaydigan bo‘lishdi. Boradigan joy yo‘q. O‘shanda men qo‘ng‘iroq qildimmi, Luqmonning o‘zimi, esimda yo‘q, lekin qo‘shnisi hovlisini ijaraga berishini aytib qoldi. Qo‘shni bo‘lib yashay boshladik.

O‘sha kezlari xizmat boshqa, adabiyot boshqaligini tushunib yetayotgan edim. Bir-ikki betayin qissalar ham bitdim. Luqmon yomonlab-yomonlab, «Yoshlik» jurnalida e’lon qilib ham berdi.

Qaytadan ijodkorga aylandim.

 G‘oya o‘g‘irlaganim

Bir kuni ertalab Luqmon ikkalamiz M.Ashrafiy ko‘chasi bo‘ylab ishga ketayotuvdik. Aslida u ertalabdan ishga yugurib boradiganlar toifasidan emasdi, lekin o‘sha kuni shunday bo‘p qolgan ekan-da.

Xullas, Luqmon ichki bir hissiyot bilan rejasini bayon qildi:

– Roman yozmoqchiman, Ismoil!  Har kuni bir varaqdan yozsam, bir yil deganda tayyor bo‘ladi.

Shunda nega bu haqda haligacha o‘zim o‘ylab ko‘rmaganimdan hayratlandim. «Nima uchun roman yozmayman?» degan alam uyg‘ondi ko‘ngilda. Luqmon yozmoqchi-ku, men ham harakat qilsam bo‘ladi!

O‘shanda u «Jaziramadagi odamlar»ni rejalashtirayotgan edi.

Bu orada men ham oldiniga mashq uchun bir roman bitdim, uni tashlab yuborib, «Mag‘lubiyat»ni yozdim.

Bir safar Luqmon shoshib ishxonamga kelib qoldi:

– Erkin A’zamning oldidan kelyapman. Gap oxirida «edi», degan so‘zni ishlatishdan qochib, so‘zlar o‘rnini almashtirib, gap tuzilishini ming ko‘yga solib yotamiz-ku, shuni qilmanglar, «edi»ni ishlatish zararsiz, qo‘llayveringlar, deb aytdi! Shunga «Jazirama...»ni boshqatdan tahrir qilaman.

«Mag‘lubiyat» nomli roman qo‘lyozmasini tugatgan edim.  Bir necha kun vaqt sarflab, barcha «edi»larni joyiga qo‘yib chiqdim.

Tanqidchi

Bular yaqin oshna bo‘lishgan, bir-birlarini maqtab yurgan-da, deb o‘ylamang. Yo‘q, Luqmonga, adashmasam, «Odamxo‘r»dan boshqa biror asarim yoqqanini bilmayman. U har doim quyidagi tizimli kamchiliklarimni aytishdan charchamasdi:

– til ustida ishlamayman, g‘aliz, yozganlarim xuddi rus tilidan tarjima qilinganga o‘xshaydi;

– tushunarsiz gaplarim ko‘p;

– dialoglar (kinochilar «replika» deydi) kitobiy, notabiiy.

Bir safar, uyiga mehmonga borganimizda Luqmon «Spartak» romanini o‘qiyotganini aytib, kitobni ko‘rsatdi.

– Ruscha-ku, – dedim hayron bo‘lib.

– O‘zbekchasi yo‘q, ruschasini o‘qiyapman-da, – dedi u.

Qiziq, o‘sha paytgacha badiiy asarni faqat o‘zbek tilida o‘qish kerak, deb o‘ylar ekanman. Shu kundan boshlab men ham rus tilida mutolaa qilishga o‘tdim va ko‘p yillar davomida birortayam o‘zbekcha badiiy asar o‘qimadim (zimmamda bunaqa vazifa ham yo‘q edi), hisob. Va shuni bekor qilibman, chamasi, asarning tiliga e’tiborsiz bo‘p qoldim. Chunki rus tilining qochirimlari, nozik jihatlarini yaxshi bilmayman, to‘g‘ri ma’nosini tushunaman va badiiy asarda til oxirgi o‘rinda turadi, degan xulosaga ham borib qolgan edim. Luqmonda esa aksi, til birinchi o‘rinda bo‘lgan...

Shundan yozganlarim rus tilidan tarjimaga o‘xshab qolavergan. Bu kamchiligimni tan olaman va ularni to‘g‘rilashga 25 yildan buyon harakat qilib kelaman (to‘g‘rilandimi, yo‘qmi, bilmayman).

Tushunarsiz gaplarniyam tan olaman. Axir ongingizdagi vaziyatni faqat siz bilasiz va shunga qarab yozib ketaverasiz. Ko‘pincha ongdagi holat o‘sha yerda qolib ketgani, qog‘ozga tushirilgan gaplardan ularni to‘liq anglab bo‘lmasligini baribir bilmaysiz. Chunki o‘sha jumlalarni o‘qishingiz bilan ongingizdagi manzara qaytadan jonlanib, hammasi tekis va tushunarliday tuyulaveradi, «qoyillatibman» deb o‘ylaysiz. Bular faqat ongingda ekanini esa har doim ham bilib ololmaysan.

Dialoglar masalasida esa hech qachon Luqmon bilan kelisholmaganman. Negadir dialoglarni silliq va tabiiy yozaman deb o‘ylayman. Ularda balandparvozlik, kitobiylik, «qizillik» yo‘q, deb ishonaman. Yanayam kim bilsin... Har holda mening replikalarimni aytgan aktyorlarda sun’iylik sezmayman, ular orasida o‘zim yozmagan bitta so‘z bo‘lsayam, darrov ilg‘ayman, yopishmayotganday tuyuladi...

Erkatoy

Bolaligi qanday o‘tgan, aniq bilmayman, lekin nazarimda Luqmon ota-onasining erkasi bo‘lgan. Harakatlari, gap-so‘zlaridan shundaygina bilinib turardi-da bu, sizga ham erkalik qilayotganday tuyulaverardi. Hech qachon begonasiramaydi, kirishimli, eng asosiysi, har qanday tanqidni ham ko‘ngilga botmaydigan qilib, yengil tusda aytib ketaverardi. Hazillashishni yoqtirardi, ayniqsa o‘zi haqida beg‘araz hazillari ko‘p edi.

Bir kun qo‘ng‘iroq qilsam, kayfiyati yo‘q. So‘rasam, «E, ko‘rmaysizmi, – deydi. – O‘zimning dardim kamlik qilganday, qo‘shnim ham lotereyadan moshina yutib o‘tiribdi». Bu uning hazilimidi yoki qo‘shnisi rostdan mashina yutganmidi, bilolmadim.

«Jaziramadagi odamlar»

«Jaziramadagi odamlar» haqida alohida to‘xtalmasam bo‘lmaydi.

Bu nafaqat Luqmon Bo‘rixonning, balki XXI asr o‘zbek adabiyotining eng asosiy va muhim romani. Hatto, aytishi mumkin, XXI asr o‘zbek romanchiligi «Jaziramadagi odamlar»dan boshlanadi (Luqmon o‘rtog‘im bo‘lgani uchun aytmayapman buni, haqiqat shu!).

O‘qimaganlar bo‘lsa aytay, asar evrilishlar haqida. Bolaning o‘smirga aylanish jarayoni, davrning o‘zgarishi, qadriyatlarning o‘zgarishi, hissiyotlar, tuyg‘ularning o‘zgarishi xususida.

Balki adashayotgandirman, bizning adabiyotda ruhiyatdan ko‘ra, tuyg‘ular, ehtiroslarga ko‘proq e’tibor qaratishadi. O‘zimning ham boshimdan o‘tgan, bilaman – asarda obrazning bosqichma-bosqich rivojlanib borishini tasvirlab berish ancha mushkul. «Jaziramadagi odamlar»da esa bosh qahramon – Samadning ruhiyatidagi o‘zgarish va rivojlanish ajoyib berilgan. Bungacha bolaning o‘smirga aylanish jarayoni, uning ruhiyati bunchalar teran, chuqur ochib berilgan asarni o‘qimaganman. Asosiysi, hammasi to‘g‘ri, hammasi sening boshingdan o‘tganday.

Bir safar Qozoqboy aka uchalamiz suhbatlashib o‘tirganimizda Luqmon «jazirama» deganda nimani nazarda tutganman? «Hamma issiqni o‘ylab yuribdi, aslida unaqa emas. Issig‘i oshib, betoblanib qolganlarni ham jaziramaga tushibdi deyishadi-ku», degan edi. O‘ylaymanki, roman asl hissiyotlar va hayotning ularga nisbatan beshafqatligi, tuyg‘ular va hayotning nomutanosibligi, buning oqibatida yuzaga keladigan riyokorlik to‘g‘risida. Qisqasi, alahsirayotgan odamlar haqida...

Luqmonning o‘zi ko‘p takrorlardi – insondan farishta yasashga urinmaslik lozim.

Bu holat bolalarda ko‘p uchraydi – deylik, bir bolaning qorni och, lekin siz «falonchining qori to‘q», desangiz, u sizning gapingizni oqlash uchun ovqat yemaydi. «To‘qman» deb turaveradi.  Xuddi shu jarayon sovet davrida siyosat darajasiga olib chiqilgan – ko‘ngilchan odamlarni siyosatga xizmat qildirish ommalashgan edi. Odamni farishta darajasiga olib chiqib maqtashardi, u bechora esa, hayotini do‘zaxga aylantirsa-da, farishtaday bo‘lishga majbur bo‘lardi.

Luqmon ushbu romanida o‘sha holatni tanqid qiladi. Odam odamday yashashi lozim! Uning shiori shunday bo‘lgan. Adashmasam, «Quyosh hali botmagan» asarida asl g‘oyalar va yuksak maqsadlarga faqat oliy darajadagi yo‘llar orqali borilmaydi, degan fikrni bildirib o‘tadi.

Ancha burun telegramda ikkalamiz quyidagicha yozishma qilgan ekanmiz:

Men: – Ko‘rinmaysiz?

Luqmon: – Yuribmiz, sonni ko‘paytirib!

Men: – Haqqingiz bor, sifatni ilgari ko‘paytirib qo‘ygansiz!

Luqmon: – Rahmat-e! Sizdan boshqa hech kim shu ishlaring to‘g‘ri, demovdi.

Beg‘araz oshna

Adabiyotda ko‘pincha Luqmonga tayanardim...

«Qamal»ni chop etish uchun mendan ham ko‘proq u yugurgan edi (to‘rt-besh kitob bilan hayot ham, adabiyot ham o‘zgarmasligiga ishonib qolganman, kitoblar hayotingda hech nimani hal qilmasliginiyam bilaman, shundan ularni chop etish judayam muhim masala deb hisoblamayman). Nihoyat Qozoqboy akaning aralashuvi bilan roman chop etildi, lekin bu boshqa mavzu...

Xullas, shu kitob haqida teleko‘rsatuv qilishmoqchi bo‘lishdi. Ijodkorlar roman haqida intervyu beradiganlarni topib bering deyishdi. Shunda bu qanchalar og‘irligini bilganman, ayniqsa men uchun! Adabiy muhitni uch kishi orqali bilaman – Qozoqboy aka, Abduqayum aka va Luqmon! Qo‘lyozmalarimniyam faqat shu uchalasiga beraman. Boshqalarni tanimayman. Bularning ham dastlabki ikkoviga uncha-muncha haddim sig‘maydi. Luqmonga «Qamal» bo‘yicha intervyu berishni iltimos qildim, rozi bo‘ldi.

Oradan sal o‘tib, boshqa bir telekanal ham shu mavzuda ko‘rsatuv qilmoqchi bo‘ldi. «Romaningizni o‘qigan tanish yozuvchilarga ayting, ko‘rsatuvga kelsin», deyishdi. Aytishga oson, «romaningizni o‘qigan tanish yozuvchilar»... Hatto, «tanish yozuvchilar» degan jumlaning o‘ziyoq meni cho‘chitadi-ku. Teleijodkorlarga andisha bilan: «men shu uch ijodkordan boshqasini bilmayman-da», dedim. Bu gapimdan o‘zim ham uyaldim.

Yana Luqmonga iltimos qildim. Yo‘q, demadi!

Yaratganning in’omi

To‘g‘risi, Luqmon bilan kelishmovchiliklarimiz ham ko‘p bo‘lardi. Kelishmaganda nima, ota-bolalarimizning mol-davlatini bo‘lisharmidik? Adabiyot, ijod, uslub haqida tortishardik-da.

Iqtidor insonga Yaratgan tomonidan berilgan in’om, ijodkorlar o‘zgacha odamlar bo‘ladi, ularning iqtidorni hor qilishga haqqi yo‘q, deb hisoblardi u. Men esa, Yaratgan birovni birovdan kam qilmagan, iqtidor hammada bo‘ladi (yoki hech kimda bo‘lmaydi), faqat kimdir bir ish bilan qattiq shug‘ullanadi, kimdir yo‘q. Adabiyot ham shunday – kim bo‘lishingdan qat’i nazar, ishonch bilan, berilib ijod qilsang, buyuk asarlar yaratasan, deb hisoblardim, hisoblayman ham.

Bu fikr esa Luqmonga yoqmasdi. Bir safar shuning ortidan bahslashib ham qolganmiz. «Mana, men, iqtidor bo‘lmasayam, yozyapman-ku!» degandim, Luqmon «sen yozuvchi ham emassan-da», dedi. Rosa xafa bo‘lganman! Bu «sen odam emassan» degandan ham og‘irroq botgan. Chunki, boshqa sohada ishlasam-da, faqat ijod bilan tirik ekanimni o‘zgalar bilmaydi-da...

Ertasi kuni uning o‘zi qo‘ng‘iroq qilib, «e, Ismoil, shuncha ajoyib mavzular turganda topgan muammoimizni qarang! Shu masalani hal qilish biz ikkalamizga qolibdimi?» – deb uzr so‘raganday bo‘lgan.

Nevaralarimga o‘qib beraman deb bir ertak yozgandim (xuddi «Oltin davrim»ni bolalarim uchun yozganim kabi). To‘rtta nashriyotga berdim, javob bo‘lmadi (qo‘lyozmamni birovga topshirsam, orqasini so‘ramayman, asar o‘zini o‘zi eplab ketishi shart, deb o‘ylayman, eplolmasa, ortidan tel-tel qilib yurishga na hojat?). Bundan rosa bir oy burun shu ertakni ming andisha bilan Luqmonga tashlab bergan edim. Bilaman-ku, yomon yozilgan bo‘lsa, shartta aytadi-qo‘yadi. Biroq shu ishni noto‘g‘ri qilgan ekanman!

Aytdim-ku, qo‘lyozmamni birovga bersam, ortini so‘rashtirmayman, boshqa mavzudayam qo‘ng‘iroq qilmayman-ki, o‘qimagan bo‘lsa, xijolatda qolmasin, deyman. Shunga Luqmongayam qo‘ng‘iroq qilolmadim. O‘qisa o‘zi aytar, o‘qimagan bo‘lsa, kitobni yuborganim esdan chiqqandan keyin gaplasharmiz, deb o‘ylovdim. Bo‘lmasa, men ham kasalxonada edim, ma’lum bo‘lyaptiki, bu joy Luqmon davolanayotgan shifoxonadan uncha uzoq ham bo‘lmagan, kitob izlab, shifoxonadan chiqib, ikki marta o‘sha yoqlarga o‘tib ham keluvdim... Bilganimda yoniga kirib, bir-ikki og‘iz chaqchaqlashib kelmasmidim? Bizning yoshda bugungi ishni ertaga surmaslik kerak ekan!

Luqmon Bo‘rixon va Flober

Yoshligimda, Toshkentga kelgan paytlarimda, odam juda ko‘pligidan hayratlanib, bu yerda xohlagan odaming bilan tanishib, oshna tutinib, eskilari bilan aloqani bemalol uzib ketaversang kerak, deb o‘ylovdim. Unaqa qilib bo‘lmas, oshnalar cheklangan va eskilaridan voz kechish imkonsiz ekan!

Darvoqe, bizdan nega balzaklar, dyumalar, mopassanlar, floberlar yetishib chiqmasligini endi bilaman: adabiyotsevar xalq emasmiz! Bo‘lmasa, Luqmon va Floberning ijodga munosabati (o‘ziga, so‘zga nisbatan talabchanlik, ijodiy zahmatkashlik) deyarli bir xil edi.

Luqmon ham Flober kabi asarlarida voqea-hodisalarga baho berishdan, muallif fikrini bayon etishdan qochadi, voqealarni xolis yoritadi. Hatto, mendan ham shuni talab qilardi: «siz qahramonlar unday edi, bunday edi, deb tushuntirish bermang, buni biz o‘zimiz, asarni o‘qib anglab olaylik!»

«Bovari xonim»dagidek «Jazirama...»da ham orzular hayotiy masalalar bilan to‘qnashib, chilparchin bo‘ladi.

Ismoil Shomurodov