«Talabalar turarjoyining yetishmaslik muammosi oliy ta’lim muassasalari, talabalar sonini ko‘paytirgunga qadar ham ko‘p edi. Dunyo oliy ta’lim tizimini o‘rganganimda bir narsaga guvoh bo‘ldim — talabalarni yotoqxona bilan 100 foiz ta’minlagan birorta davlat yo‘q.

«Ayni paytda O‘zbekistondagi OTMlar yotoqxonasida 91 ming talabaga joy bor. OTMlarda o‘quvchi 211 ming nafar talabaning esa turarjoyga ehtiyoji bor», — deya ma’lumot berdi jurnalistlar bilan uchrashuvda Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vaziri Abduqodir Toshqulov.

Keling, xorijda bu muammolar bilan qanday kurashiladi, masalaning shu tomoniga ham qiziqib ko‘ramiz. 

Talabalar o‘z holicha qoldirilmaydi

Fransiyada davlat mulki bo‘lgan va subsidiyalangan talabalar turarjoylari CROUS deb nomlanuvchi yagona tashkilot tomonidan boshqariladi. Universitetlar u bilan shartnoma tuzib, binolardan biriga joy olishadi. Rezidensiyalarni Fransiyaning barcha hududlarida topish mumkin, ammo ofis har bir universitet yoki kollej bilan shartnoma imzolashga tayyor emas. Ijara narxining pastligi va ta’lim muassasalariga yaqinligi tufayli bu majmualarda yashashni xohlovchilar juda ko‘p.

Germaniyada ham vaziyat xuddi shunday: Studyentenwerk (Talabalarga xizmat ko‘rsatish tashkiloti) deb nomlangan yagona tuzilma kampuslarning ishlashi va xonalarni taqsimlash uchun ham javobgardir. Ular sizni qiziqtirgan shahardagi mumkin bo‘lgan variantlar haqida ma’lumot qidirish, mavjudligini tekshirish va ro‘yxatga olish to‘g‘risida bildirishnoma olgandan so‘ng darhol raqamga murojaat qilish imkonini beruvchi qulay veb-saytga ega. Bu eng maqbul variant, ammo qimmatbaho xonaning kalitlarini olish imkoniyati juda kichik.

Ta’lim muassasalari rahbarlari ushbu nyuans haqida oldindan ogohlantiradilar va o‘z talabalarini nafaqat davlat yotoqxonalari, balki xususiy kompaniyalar tomonidan yaratilgan va boshqariladigan yotoqxonalarni ham hisobga olishga chaqiradilar.

Talabalar o‘z holicha qoldirilmaydi: ko‘plab universitetlarda yoshlarni bunday takliflarga ixtisoslashgan kompaniyalar bilan bog‘lash uchun alohida tuzilmalar tashkil etilgan. Universitet bu holatda vositachi va yordamchi vazifasini bajaradi, tasdiqlangan va ishonchli tashkilotlar – «uy-joy provayderlari» bilan tanishishni taklif qiladi.

Xususiy yotoqxonalarni klassik ko‘chmas mulk ijarasi bozori bilan aralashtirib yubormang. Bu talabalar uchun maxsus qurilgan joy. Uchinchi tomon mehmonlari yo‘q. Bir binoda jihozlangan xonalardan tashqari, barcha zarur ijtimoiy infratuzilma mavjud — oshxonalar, kirxonalar, kutubxonalar, umumiy yashash xonalari (ba’zan bar va bilyard bilan), sport zallari. Bu tarmoq odatiy sharoitlar, ba’zan juda zamonaviy ko‘rinishga ega. Misol uchun, agar siz ovqat pishirmoqchi bo‘lsangiz, alohida oshxonaga ega bo‘lgan mustaqil studiyani ijaraga olishingiz mumkin.

Xuddi shu Fransiyada davlat yotoqxonalari (CROUS) bilan bir qatorda o‘nlab kompaniyalar o‘zlarining komplekslarini taklif qilishadi va ularning eng yiriklari bir yoki ikkita bino bilan emas, balki butun mamlakat bo‘ylab rivojlangan tarmoq, asosiy e’tibor yirik universitet shaharlariga qaratilgan.

Narxlari nuqtai nazaridan, bu variant universitetlardan uy-joy va ijaraga beriladigan kvartiralar o‘rtasidagi oraliq bosqichni ifodalaydi. Shunday qilib, CROUS binolarida oylik ijara eng past: Parijda — 400 yevro; Fransiyaning boshqa shaharlarida — 200 yevro, xususiy xostellarda — Parijda 700 yevrodan; chekkada — 400 yevrodan. Poytaxtda ijara haqi 500 yevro uchun variantni topishingiz mumkin.

Buyuk Britaniyada talabalar majmualarida yashash faqat birinchi bosqich talabalari uchun kafolatlangan. Ular endigina mustaqil hayotni boshlamoqdalar, katta ehtimol bilan ular boshqa davlatdan kelgan (Angliya an’anaviy ravishda chet ellik talabalar soni bo‘yicha dunyoda ikkinchi o‘rinda turadi), shuning uchun davlat ularning moslashishiga yordam berishga tayyor. Alohida xona ajratiladi, lekin oshxona va yashash xonasi 4-8 kursdosh talabalar o‘rtasida umumiy bo‘ladi.

Birinchi yil tugagandan so‘ng, kvadrat metrni ijaraga olish butunlay talabaning yelkasiga tushadigan masalaga aylanadi. Kimdir xususiy yotoqxonalarga, boshqalari egasi bor kvartiralarga ko‘chib o‘tadi. Ko‘proq original variantlar mavjud — ingliz oilasi bilan yashash. Talabani qabul qilmoqchi bo‘lganlarni qidirish uchun talaba Britaniya Kengashida ro‘yxatdan o‘tgan ixtisoslashgan agentliklardan biriga murojaat qilsa kifoya.

Aytgancha, mamlakatning o‘ziga xos xususiyatlarini hisobga olgan holda, Angliyada ular talabalar uchun «iqtidorli ota-onalarning bolalari» taniqli dizaynerlar tomonidan bezatilgan kvartiralarda yashaydigan, kechayu kunduz xavfsizlik xizmatlaridan, konserjlardan, kinozallardan foydalanadigan elita majmualarini bunyod qilish jadal sur’atlarda boshlab yuborilgan.

Alohida e’tibor beriladigan jihat — notijorat tashkilotlar tomonidan boshqariladigan yoshlar yotoqxonalari turli e’tiqodlilarga mansubligi. Ularni AQShda va Yevropaning deyarli barcha mamlakatlarida topish mumkin. Odatda vaqtinchalik amaliyot yoki amaliy mashg‘ulotlarda bo‘lganlarga ustuvorlik beriladi, lekin «shunchaki talaba»lar ham hujjat topshirishga urinib ko‘rishi mumkin.

Yevropa dunyosidan tubdan farq qiladigan narsa sharqdagi talabalar turarjoylaridir. Xususan, Xitoyda barcha talabalar turarjoyi davlatga tegishli. Mahalliy va xorijiy talabalar turli binolarda joylashtirilgan. Buni muammodan ko‘ra ko‘proq muvaffaqiyat deb hisoblash mumkin, chunki shartlar juda xilma-xildir. Xitoyliklar uchun mo‘ljallangan binolarda elektr va suv soat 23:00 da o‘chiriladi, shaxsiy shkaflar yo‘q, hammom va dush eng yaxshi qavatda taqsimlanadi yoki hatto birinchi yoki podvalda joylashgan. Yotoqxonalar jinsi bo‘yicha ajratilgan, qarama-qarshi jinsdagi do‘stni ziyorat qilish uchun olib kelish taqiqlanadi. Xonalarda 8 kishi yashaydi, boshqa mamlakatlardan kelganlar esa 1-2 kishilik bloklarga joylashtiriladi.

Yana bir qiziqarli xususiyat: xitoylik talabalar yotoqxonada yashashlari kerak. Har kim, istisnosiz, hatto ota-onasi bir universitetda ishlaydigan va universitet hududidagi kvartiralarda yashaydigan mahalliy aholining bolalari ham. 2007 yilda Xitoyda ularga kvartiralarni ijaraga olishni taqiqlovchi farmon chiqarildi. Bundan tashqari, bitta xonada yashovchi xitoylik talabalar ham bir guruhda o‘qishlari shart. Bu o‘qituvchilarga ularni darsdan tashqari kuzatishni osonlashtiradi.

Ushbu farmon chet ellik talabalarga taalluqli emas. Universitet qila oladigan yagona narsa, talabalarga, ayniqsa, xitoy tilini umuman bilmaydiganlarga kampus tashqarisida burchak ijaraga olishni tavsiya etmaydi. Bu ularning xavfsizligi uchun amalga oshiriladi. Kvartirani ijaraga olayotganda siz agentliklar, uy egalari va politsiya bilan bog‘lanishingiz kerak bo‘ladi. Lizingda kutilmagan hodisalar bo‘lmasligi uchun iyerogliflarni o‘qiy oladigan va hujjatlarning ma’nosini aniq yetkaza oladiganlarni taklif qilish mantiqan to‘g‘ri. 

Chet eldagi yotoqxona hayoti

Yotoqxonada yashash juda ko‘p afzalliklarga ega. Birinchidan, bu qulay. Kim ma’ruza zallariga va o‘quv xonalariga piyoda borishni istamaydi deysiz? Masalan, noutbuk ishlamay qoldimi? Hechqisi yo‘q: tashvishga o‘rin yo‘q! Siz yashayotgan kampusda har doim bir yoki ikkita kompyuter laboratoriyasi mavjud. Yotoqxona hayotining yana bir afzalligi shundaki, u ba’zan kampus tashqarisida yashashdan ko‘ra arzonroqdir. Umuman olganda, yotoqxonani ijaraga olish narxi odatda kommunal xizmatlarni o‘z ichiga oladi, shuning uchun alohida to‘lovlarni to‘lash bilan bog‘liq muammolar haqida tashvishlanish o‘rinsiz. Bundan tashqari,talaba transport xarajatlari haqida o‘ylamaydi.

Agar talaba mustaqil bo‘lishni istasa nega kampusdan tashqarida shaxsiy kvartiraga ko‘chib o‘tmasligi kerak? Bu yotoqxonadan ko‘ra tinchroq va torroq bo‘lishi kerak, ayniqsa, talaba yolg‘iz yashashni tanlasa, agar talaba vaqtini qadrlasa.

Agar talaba tanlagan mamlakat Birlashgan Qirollik bo‘lsa, o‘zining akademik fazilatlari bilan mashhur va shu bilan birga, mamlakat u yerda o‘qish uchun kelgan xalqaro talabalar sonining sezilarli o‘sishiga erishdi. Bu, o‘z navbatida, xususiy talabalar turarjoyida yashashni afzal ko‘rgan talabalar sonini ko‘paytirdi. London, Manchester, Nottingem va boshqa shaharlardagi xususiy talabalar turarjoylari so‘nggi bir necha yil ichida talabning o‘sishini kuzatdi.

Xalqaro talabalar o‘z ehtiyojlarini qondirish uchun AQShda turli xil uy-joy imkoniyatlari, jumladan, mezbon oilalar, universitet turarjoylari va ijaraga olingan kvartiralarga ega.

Universitetlar universitet tomonidan boshqariladigan integratsiyalashgan yordam bilan to‘liq jihozlangan kampusda turarjoy taklif qiladi. Kampusdagi turarjoylarda yashash narxi oyiga $800 dan $1000 gacha.

Uyni boshqa xalqaro talabalar bilan bo‘lishish uy-joy xarajatlarini tejashda yordam beradi. Kampusdan tashqari uy-joy xarajatlari oyiga 500 va 3 500 dollarni tashkil qiladi. Uylar ko‘pincha jamoat transporti yaqinidagi qulay joylarda bo‘lib, shahar bo‘ylab harakatlanishni ancha osonlashtiradi.

Talabalar o‘z manzillariga yetib borish uchun taksidan tortib ijaraga olingan avtomobillar, avtobuslar, velosipedlar, taksilar, poyezdlar va metrolargacha bo‘lgan shaxsiy va jamoat transportidan ham foydalanishlari mumkin. AQShda jamoat transporti narxi ularning yashash joyiga va foydalanilgan transport usuliga qarab o‘zgaradi. AQShda xalqaro talabalar uchun oylik sayohat xarajatlari 40 dollardan 100 dollargacha.

Oziq-ovqat, kiyim-kechak, kitoblar, ish yuritish materiallari va xalqaro talabalar sarflashi kerak bo‘lgan boshqa xarajatlar ham talabalar uchun Qo‘shma Shtatlardagi yashash narxiga kiritilgan. Bu narsalarning narxi odamga va shaharga qarab o‘zgaradi. Bu narsalarning yillik narxi 400 dan 600 dollargacha yoki undan ko‘p bo‘lishi mumkin. Turarjoy — 400 dollar, oziq-ovqat — 100-200 dollar, transport — 40-100 dollar, o‘yin-kulgi va boshqa sarf xarajatlar uchun 100-250 dollar sarflanadi...

Qimmat narx-navo va ijara topish muammosi

Xorijda ham shu muammolar borligini biz ham inkor qilmaymiz. Talabalarning ijarada turishi ham bor gap. Ammo ularda ijara topish muammo emas, ijaraga to‘laydigan pullari, agar u yerdagi ish haqini hisobga oladigan bo‘lsak, biznikichalik katta emas.

Masalan, bir xonali ijaraning haqi bizda 250-300 dollar, agar shu bir xonali uyda 3 nafar talaba turadigan bo‘lsa bir milliondan to‘g‘ri kelyapti. Ana endi savol tug‘iladi, stipendiyasi 600 mingdan oshmagan talaba bir oy kvartirasiga bir million to‘lash haqida o‘ylaydimi, yemoq-ichmog‘ini o‘ylaydimi, kontrakt to‘lashni o‘ylaydimi? Gap mana shunda.

Kamilla Atabullayeva, Sankt-Peterburg davlat universiteti «Reklama va jamoat bilan aloqalar» fakultetining 1-bosqich talabasi:

— Grantga o‘qishga kirdim. 25 avgustdan yotoqxona berilishi boshladi. Biz o‘sha kuni keldik va bir soatning ichida yotoqxonaga joylashdim. Biz joylashgan yotoqxona 12 qavatli. Xuddi ko‘p qavatli uylardek. Biz ikki xonali uyda joylashdik. Bir xonasida uch nafar, bir xonasida ikki nafar qiz joylashganmiz. Yotoqxona bizni ko‘rpa-to‘shak va choyshab bilan ta’minladi. Idish-tovoq sotib olishimizga ham hojat yo‘q. Bu yerda bizdan oldin turganlar barcha jihozlarini tashlab ketishgan. Ikkita xolodilnigimiz, kir mashinamiz bor. Faqat kiyimlarimizni olib keldik o‘zimiz bilan. Bu yerda yotoqxonaga joylashish muammo emas, talabalar yotoqxona izlab sarson bo‘layotganini eshitmadim. Oyiga 500 rubl to‘laymiz. Bizning pulda — 90 ming so‘m. Rossiyaliklar uchun bu arzimagan pul. Birgina nyuans — bir soatlik yo‘lda qatnaymiz, yaxshi tomoni — shahar shovqinidan uzoq.

Sevinch Mamarahimova, Duksung Woman’s Universityning Software bo‘yicha 1-bosqich talabasi:

— Koreys tilidan topik 5 yoki 6 ball to‘plasangiz, yotoqxona grantini olasiz. Men yotoqxona uchun grant yutib olganman va 19 avgustda kelgan bo‘lsam, o‘sha kuniyoq joylashdim. Xonada ikki kishi turamiz. To‘rt yil tekin o‘qiyman. Sharoitlar yaxshi. O‘qishim boshlanguncha bir kun ishladim, ikkinchi bosqichga o‘tgan hamyurt qizlar bilan. 125 dollar topdim. Bu yerda 100 dollardan bir oyga yig‘isharkan, oziq-ovqat mahsulotlariga. Ijarada turadigan qizlarga esa ijara haqi xuddi bizdagidek — 200-300 dollar, 3-4 kishi bo‘lib to‘lashadi, ammo dam olish kuni ishlab bir oylik ijara yoki yotoqxona to‘lovi uchun mablag‘ni topishingiz mumkin va yana bir kun ishlab bir oylik oziq-ovqat mahsulotlari uchun pul topishingiz mumkin. Ya’ni bu yerda ijara topish oson, pul topish oson...

Bosh to‘lovini yonimizdan to‘lagan vaqtlarimiz bo‘lgan

Yaqinda uy bozorida bir o‘qituvchi bilan gaplashib qoldim.

— Hozir ijarada yashaydigan talabalarning holidan xabardor bo‘lib turish uchun OTMlarda tyutorlar biriktirilgan, men ham talabalarga ijara uy izlash uchun chiqqanman bozorga, — dedi o‘ziga gap tegishini istamagani uchun ism-familiyasini aytishga istihola qilgan o‘qituvchilardan biri. — Talabalar kvartiralar qimmat, nima qilishimiz kerak, deyishadi. Rostdanam, juda qimmat, yana orasida maklerning narxi bor — 50, 100 dollargacha. Ishonasizmi, ba’zida talabalarni uy egalari chiqarib yuborsa o‘z uyimizga olib ketgan yoki zudlik bilan joylashtirish maqsadida maklerga oldindan to‘lovini yonimizdan to‘lagan paytlarimiz bo‘lgan. Chunki talaba ko‘chada qolib ketsa javobgarlik biz tyutorlarga yuklanadi...

«Ilgari xonadon egalari soliqchilar bilan shartnoma qilishi, ya’ni olgan daromadidan soliq to‘lashi kerak edi. Buni aksariyat xonadon egalari, ham tashvish, ham xarajat nuqtai nazaridan xohlashmadi. 1 yanvardan bu jarayon soliqdan ozod etilgan edi. Shunda ham xonadon egalari xohlashmadi. Shaharda uylar kengaydi, lekin odamlarning bag‘ri toraydi. Avval har bir xonadon 2-3 nafar talaba bo‘lardi mahallalarda, — dedi vazir o‘sha yig‘ilishda.

Balki haqiqatdir. Ammo viloyatdan kelib Toshkentda yashayotganlarning uyidan hech qachon talabalar arimayotgani, o‘zlari ikki yoki uch xonada tiqilib yashashsa-da, bir xonasiga qarindosh talabani teppa-tekinga qo‘yib beminnat o‘qitayotgani ham bor gap...