Бу энди ҳақиқат: дўкондаги ҳар бир қадам ва ҳар бир харид осонроқ, кўпроқ маълумот берувчи, хавфсизроқ ва ишончлироқ бўладиган дунё. Замонавий технологиялар ва маълумотлар алмашиш тизими маҳсулотлар ҳақида керакли маълумотларни бир зумда олиш ва ишлаб чиқаришдан дўкон пештахтасигача бўлган бутун йўлни кузатиш имконини беради.

Бозоримизда алоҳида талабга эга бўлган алкоголсиз газланган ва газсиз ичимликлар истеъмолчилари бугунги кунда давлат томонидан белгиланган қоидалардан фойдаланган ҳолда ўзларини контрафакт ёки қалбаки маҳсулотлардан ҳимоя қилишлари мумкин. Булар маҳаллий ишлаб чиқарувчилар учун ҳам, импорт маҳсулотлари дистрибюторлари учун ҳам маълум бир маҳсулот сегментида амал қиладиган «рақамли маркировкалаш» қоидалари ҳисобланади. Харидорга идишдаги (шиша, пластик ёки алюминий) ноёб маркировка кодини сканерлаш ва керакли маълумотни билиш учун фақат смартфонидан фойдаланиш қолади.

ҲАММАСИ ҚАНДАЙ БОШЛАНГАНДИ

«Рақамли маркировка»ни жорий этиш Ўзбекистонда 2021 йил 1 январдан алкогол ичимликлари ва тамаки маҳсулотлари сегментидан бошланган. Ҳар бир маҳсулот бирлигини ҳисобга олиш бозорда контрафакт ва қалбаки маҳсулотларга қарши самарали курашишга кўмаклашди.

Келгуси йилнинг 1 ноябридаёқ Вазирлар Маҳкамасининг «Сув ва салқин ичимликларни мажбурий рақамли маркировкалаш тизимини жорий этиш тўғрисида»ги 631-сон қарори қабул қилиниб, бозорни техник ва ташкилий жиҳатдан янги талаблар асосида қайта қуришга улгуриши учун уни босқичма-босқич жорий этиш жадвали тасдиқланди. Шундай қилиб, 2024 йил март ойидан бошлаб биринчи гуруҳ учун сув ва салқин ичимликлар, 2024 йил 1 августдан эса иккинчи гуруҳ - алюминий идишлардаги алкоголсиз ичимликларни мажбурий маркировкалаш бошланди.

«Рақамли маркировка»ни жорий этиш учун асослар етарли эди. Шубҳали таркибга эга бўлган қалбаки ичимликларни чакана савдода сотиш ҳолатларининг кўпайиши энг ҳаяжонли омил бўлди. Айниқса, Фарғона ва Жиззах вилоятларида машҳур брендлар ичимликларининг илгари ишлатилган шишалари номаълум суюқлик билан тўлдирилган, қайта муҳрланган ва харидорларга машҳур савдо маркаларининг асл маҳсулоти учун берилган яширин цехлар билан боғлиқ аввалги ҳолатлар шов-шувга сабаб бўлди.

Бозорга оригинал ичимликларни етказиб берувчи, лекин божхона ва солиқ тизимларини четлаб ўтиб, кўпинча маҳсулот сифатини сақлаш учун зарур бўлган ташиш ва сақлаш шартларини бузадиган «яширин импорт» истеъмолчига қандай хавф солаётганини тушуниш унчалик қийин эмас.

Халқаро «Antikontrafakt» ассоциацияси биринчи вице-президенти Байсолт Ҳамзатовнинг сўзларига кўра, глобал миқёсда идишли сув ишлаб чиқариш энг тез ўсувчи ва даромадли корхоналардан бири бўлиб, сувнинг ноқонуний айланиши бозорнинг 25 дан 80 фоизгача қисмини қамраб олиши мумкин.

Ўзбекистон 37 миллион аҳолига эга бўлган Марказий Осиёдаги энг гавжум мамлакат ва жозибадор савдо майдони сифатида бу омилларнинг барчасини эътиборсиз қолдира олмайди. Шу боис, ҳукумат томонидан қалбаки маҳсулотлар ва ноқонуний айланмага қарши курашиш учун инновацион ечимларни жорий этишга катта эътибор қаратилмоқда. «Рақамли маркировка» бозорни ҳимоя қилишнинг самарали усулларидан бирига айланади, бу товарнинг келиб чиқишини, ҳақиқийлигини ва ҳатто ишлаб чиқариш жойидан якуний сотув жойигача бўлган йўлни аниқ ва дарҳол аниқлашга имкон беради.

Аммо бу тизим соат каби ишлаши учун ишлаб чиқарувчилар ҳам, дистрибюторлар ҳам, жамиятнинг ўзи ҳам жараёнга тўлиқ қўшилиши муҳимдир, улар учун рақамли маркировка маҳсулотнинг асллиги ва шаффофлигининг асосий кўрсаткичи бўлиши керак, маҳсулотни сотиб олишда маркировкани сканерлаш эса одатга кириши, истеъмол маданиятининг бир қисми бўлиши керак.

МАРКИРОВКАНИНГ ЖОРИЙ ЭТИЛИШИ ИЧИМЛИКЛАР ҚИЙМАТИГА ҚАНДАЙ ТАЪСИР ҚИЛДИ?

Салқин ичимликларни ишлаб чиқарувчилар ва чакана сотувчилар учун бу янгилик маълум харажатларга айланди, бу охир-оқибат чакана нарх ва истеъмол талабига сезиларли таъсир кўрсатиши мумкин деган фикр мавжуд.

Шундайми ўзи? Рақамли маркировка салқин газланган ва газланмаган ичимликлар расмий дистрибюторларининг ишини қанчалик осонлаштиради ёки мураккаблаштиради? Бу ҳақда бизга ANTRIA HOLDING трансчегаравий савдо, чакана ва улгуржи савдо йўналиши бош директори Мария МАКАРОВА сўзлаб берди.

- Холдингимиз бўлинмаларидан бири 15 йилдан буён Австрияда ишлаб чиқарилган машҳур ва ўзбек истеъмолчиларига ёқадиган «Red Bull» энергетик ичимлигини тарқатиш билан шуғулланади. Яқинда эса биз Грузиядан «Nabeglavi» минерал газли суви ва «Yippy» болалар шарбатли ичимликларини етказиб беришни бошлаганмиз.

- Бу тўғридан-тўғри ритейлми, ишлаб чиқарувчилардан тўғридан-тўғри тақдим этиладими?

- Сиз озиқ-овқат каби сегментда ишлаётганингизда, маҳсулот хавфсизлигини таъминлаш масаласи энг муҳимига айланади ва бу ерда масъулият даражаси жуда юқори. Шунинг учун етказиб бериш билан биз ўзимиз шуғулланамиз ва фақат бевосита ишлаб чиқарувчилардан олиб келамиз. Ва Ўзбекистонга келган ҳар бир янги партиянинг ортида аввал ишлаб чиқарувчи корхонадан юртимизгача, кейин эса Ўзбекистон ичидаги ҳар бир чакана савдо нуқтасигача аниқ тузилган логистика занжири мавжуд. Холдинг бутун республика бўйлаб замонавий омборлар тармоғига эга бўлиб, уларда умумий ҳисобда 1000 га яқин киши, шу жумладан якуний сотувчилар билан доимий қайта алоқада бўлган профессионал трейдерлар ишлайди.

– Сиз қалбакилаштириш ва контрафакт ҳолатларига дуч келганмисиз?

- Биз бозорни ташкилотимиз формати имкон берган даражада кузатиб борамиз. Баъзи чакана савдо шохобчалари норасмий равишда олиб келинган «Red Bull»ни, эҳтимол, ташиш ва сақлаш шартларини бузган ҳолда сотишига дуч келишди. Аммо яқин вақтгача оддий истеъмолчи буни тушуниши жуда қийин эди, шунингдек, бевосита чакана савдони назорат қилувчи органларга ҳам тафсилотлар ва ҳужжатларни ўрганмасдан, у ёки бу маҳсулот пештахтага қаердан келганини дарҳол аниқлаш қийин эди. Бугунги кунда «рақамли маркировка» жорий этилиши билан вазият аста-секин ва тубдан ўзгара бошлади. Ҳар қандай одам смартфон ва «Asl Belgisi» махсус иловаси ёрдамида маҳсулот қачон ва қаерда ишлаб чиқарилганини, ким томонидан ва қандай муддатларда Ўзбекистонга ва ундан кейин занжир бўйлаб етказиб берилганини билиб олиши мумкин.

- Ҳозир бизнинг бозордаги барча расмий Red Bull партиялари аллақачон маркировкаланган, дўконларга бориб, уларни сканерлаш мумкинми?

- Энергетик ичимликлар 2024 йил 1 августдан мажбурий маркировка қилинади, шунинг учун чакана савдода белгиланган муддатгача олиб кирилган партиялар ҳали ҳам мавжуд. Аммо Red Bull'нинг барча янги партиялари аллақачон маркировка қилинган ва етказиб бериш жадвалига кўра, жорий йилнинг октябрь ойида Ўзбекистонга олиб келинади. Пластик ва шиша қадоқдаги газланган ва газланмаган алкоголсиз ичимликлар сегментига тегишли бўлган бошқа барча чакана савдо маҳсулотларимиз, хусусан, «Nabeglavi» минерал газланган сув ва «Yippy» болалар ичимлиги 2024 йил март ойидан бошлаб Вазирлар Маҳкамасининг қарорига ва «рақамли маркировка»га ўтишнинг босқичма-босқич жадвалига мувофиқ маркировкаланади. Ушбу маҳсулотларда истеъмолчилар Data Matrix рақамли кодини дарҳол пайқашлари, «Asl Belgisi» иловаси орқали эса ишлаб чиқарувчи, етказиб берувчи ва логистика бўйича керакли маълумотларни аниқлаштиришлари мумкин.

- «Рақамли маркировка»нинг жорий этилиши маҳсулотнинг якуний қийматига, яъни истеъмолчининг чўнтагига қанчалик кучли таъсир кўрсатди?

- Махсус ускуналар сотиб олиш ва уларни ишлаб чиқариш занжирига киритиш биз учун харажатларнинг асосий моддаси бўлди. Шундай қилиб, «Red Bull» ишлаб чиқаришида фақат Ўзбекистонга жўнатишга тайёрланаётган энергетиклар партиялари учун махсус ускуналар ўрнатилди. Зеро, ушбу ускуналар ҳар бир алюминий банкада айнан бизнинг давлатимиз томонидан ва айнан бизнинг бозоримиз учун тартибга солинган ноёб маркировкани яратади. Худди шундай амалиёт аввал ҳам Грузияда ишлаб чиқарилган «Nabeglavi» сувини ва «Yippy» болалар ичимлигини маркировка қилиш ускуналарини ўрнатиш билан боғлиқ эди. Лекин биз буни охирги харидорга сездирмасликка ҳаракат қилдик. Албатта, барча янгиликлар маълум харажатларни талаб қилади, агар фақат бизнес фойдаси нуқтаи назаридан гапирадиган бўлсак, улар дарҳол ўзини оқламайди. Аммо истеъмолчилар олдидаги бизнеснинг ижтимоий масъулияти нуқтайи назаридан гапирадиган бўлсак, шунингдек, биз шунчаки давлат томонидан белгиланган долзарб меъёрларга риоя қилишимиз кераклигини ҳисобга олсак, бу харажатларнинг барчаси шубҳасиз ўзини оқлайди ва мантиқан тўғри бўлади. Ахир, пировардида, бу бизни, аввал бошданоқ давлат қоидаларига риоя қиладиган, барча зарур божлар, солиқлар, харажатларни тўлайдиган, истеъмолчиларга сифатли ва хавфсиз оригинал маҳсулотни кафолатлайдиган расмий ритейлерларни ҳам ҳимоя қилади.

КEЙИН НИМА БЎЛАДИ?

Рақамли маркировка - бу контрафакт маҳсулотларга қарши курашда восита холос. Тўлақонли самарадорлик учун кўплаб асосий томонларнинг иштироки зарур. Бунга виждонсиз ишлаб чиқарувчилар ёки етказиб берувчиларни аниқлайдиган сертификатлаштириш органлари, Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси ҳузуридаги Солиқ қўмитаси, Давлат божхона қўмитаси (ДБҚ) киради. 2024 йил 30 майда Президентнинг 203-сонли қарори қабул қилиниб, унда маҳсулотларни рақамли маркировкалашни жорий этиш бўйича кейинги қадамлар, шунингдек, ишлаб чиқарувчилар ва дистрибюторлар ўртасидаги талабларни эътиборсиз қолдиришда таъсир чоралари белгиланди.

Аммо тартибга солувчилар ва назоратчилар занжиридаги охирги ва энг муҳим бўғин, шубҳасиз, истеъмолчиларнинг ўзидир. «Asl Belgisi» иловаси ёрдамида улар маркировка қилинмаган қалбаки маҳсулотларни аниқлашлари ва дуч келган қоидабузарликлар ҳақида дарҳол хабар беришлари мумкин. «Asl Belgisi» веб-сайтида сув ва салқин ичимликлар учун рақамли маркировкани жорий этиш бўйича барча зарур маълумотлар ва босқичлар билан танишиш мумкин.

Фақат барча томонларнинг фаол иштироки туфайли ижобий натижага эришиш, бозорни аста-секин контрафакт ва қалбаки маҳсулотлар учун ёпиб қўйиш мумкин. Бу озиқ-овқат хавфсизлигига қўйилган яна бир муҳим қадамдир.